నారంగ కాలేయవ్యాధి ( Cirrhosis of Liver )

 

                                                 నారంగ కాలేయవ్యాధి

                                                ( Cirrhosis of liver )

                                                                       డాక్టరు . గన్నవరపు నరసింహమూర్తి .

     కాలేయములో కాలేయ కణముల విధ్వంసము, కొత్త కణముల పునరుత్పత్తి, కణముల విధ్వంసము పిదప తంతుకణములచే ( fibroblasts ) తంతీకరణము ( పీచువంటి పదార్థము ఏర్పడుట ; fibrosis ) జరుగుట వలన కాలేయములో బుడిపెలు ( nodules ) ఏర్పడి నారంగ కాలేయవ్యాధికి ( Cirrhosis ) దారితీస్తాయి. ఈ వ్యాధి అంతిమ దశలలో కాలేయ వ్యాపారము ఎక్కువగా క్షీణించి పచ్చకామెరలు కలుగుట వలన దేహము, కాలేయము కూడా నారింజపండు వర్ణములో ఉంటాయి. అందు వలన ఈ వ్యాధి నారంగ కాలేయవ్యాధిగా ( cirrhosis of liver ; Greek kirrh(ós) orange-tawny + - osis ) పేరు పొందింది .

     నారంగ కాలేయవ్యాధి దీర్ఘకాలపు వ్యాధి. ఆరంభదశలో లక్షణములు కనిపించవు కాని వ్యాధి ముదిరిన పిదప కాలేయ వ్యాపారము మందగించుట వలన, ద్వారసిరలో రక్తపీడనము పెరుగుట ( portal vein hypertension ) వలన వ్యాధి లక్షణములు కనిపిస్తాయి. జలోదరముతో ( Ascites ) ఎత్తైన బూర కడుపుతోను, పచ్చకామెరలు వలన నారింజ రంగుతోను ఈ వ్యాధిగ్రస్థులు అంత్యదశలలో కనిపిస్తారు.

     కాలేయ కణముల విధ్వంసము కలిగించు వివిధ విష పదార్థములు, వ్యాధులు, నారంగ కాలేయవ్యాధికి దారి తీయవచ్చును. మద్యపానము, హెపటైటిస్ బి, హెపటైటిస్ సి విషజీవాంశములు ( viruses ) కలిగించే దీర్ఘకాల కాలేయ తాపములు ( Chronic hepatitis ), కొవ్వు పదార్థములు వలన కలిగే ‘వస కాలేయ తాపములు ‘ ( nonalcoholic steatohepatitis - NASH ) వలన హెచ్చు శాతపు నారంగ కాలేయ వ్యాధులు కలుగుతాయి.

మద్యపానము 

    మితము మించి మద్యము దీర్ఘకాలము ( పది సంవత్సరములకు మించి ) సేవించువారిలో 15- 20 శాతము మందిలో నారంగ కాలేయవ్యాధి పొడచూపుతుంది. మద్యము ( ఆల్కహాలు ) కాలేయములో ఆల్కహాల్ డీహైడ్రోజినేజ్ ( alcohol dehydrogenase ) అనే జీవోత్ప్రేరకము ( enzyme ) వలన ఎసిటాల్డిహైడ్ గా ( acetaldehyde ) మారుతుంది. ఎసిటాల్డిహైడు వలన కాలేయ తాపము, కాలేయ కణ విధ్వంసము, దీర్ఘకాలములో నారంగ కాలేయవ్యాధి కలుగుతాయి. మద్యము కాలేయములో పిండిపదార్థములు, కొవ్వులు, మాంసకృత్తుల వ్యాపారములపై ( metabolism ) కూడా ప్రభావము చూపిస్తుంది. మితము మీఱి మద్యపానము సలిపేవారిలో కాలేయములో కొవ్వు నిలువలు పెరిగి మద్య వసకాలేయ వ్యాధిని ( alcoholic fatty liver ), మద్య వసకాలేయ తాపమును ( alcoholic steatohepatitis ) కలిగించగలవు. సుమారు 30 శాతపు నారంగ కాలేయవ్యాధులు మితిమీఱిన మద్యపానము వలన కలుగుతాయి.

విషజీవాంశములు కలిగించు కాలేయతాపములు ( viral hepatitis )

      పెక్కు విషజీవాంశములు ( viruses ) కాలేయ తాపమును ( hepatitis ) కలిగించగలవు. వీనిలో హెపటైటిస్ -బి, హెపటైటిస్ - సి విషజీవాంశములు ( viruses ) కలిగించు కాలేయతాపము కొందఱిలో దీర్ఘకాల కాలేయ తాపముగా ( Chronic hepatitis ) కొనసాగి ఆపై నారంగ కాలేయ వ్యాధిగా పరిణమిస్తుంది. ప్రపంచములో సుమారు 55 శాతపు  నారంగ కాలేయ వ్యాధులు విషజీవాంశముల వలన కలుగుతాయి.

మద్యేతర వస కాలేయ తాపము ( nonalcoholic steatohepatitis ) 

    మద్యపానము సలుపని వారిలో కూడా కాలేయ కణములలో కొవ్వు ఎక్కువగా చేరినపుడు దీర్ఘకాలిక కాలేయ తాపము ( nonalcoholic steatohepatitis ) కలిగి ఆపై అది నారంగ కాలేయవ్యాధిగా పరిణమించవచ్చును. స్థూలకాయము కలవారిలోను, మధుమేహ వ్యాధిగ్రస్థులలోను ( diabetes mellites ), రక్తములో కొవ్వుపదార్థములు ( cholesterol and Triglycerides ) హెచ్చుగా ఉన్నవారిలోను, కాలేయ కణములలో కొవ్వు చేరి తాపము కలిగించగలదు. కణవిధ్వంసము పిదప పీచుకణముల ( fibroblasts ), కాలేయ నక్షత్రాకార కణముల ( hepatic stellate cells ) చైతన్యము వలన పీచుపదార్థము ఏర్పడి ( fibrosis ) నారంగ కాలేయవ్యాధిగా రూపొందే అవకాశము ఉన్నది. 

ప్రాథమిక పైత్య నారంగవ్యాధి ( Primary biliary cirrhosis ) 

     ఇది స్వయంప్రహరణ వ్యాధి ( autoimmune disease ). సాధారణముగా 50 సంవత్సరాల స్త్రీలలో ఈ వ్యాధి కలుగుతుంది. వీరిలో మైటోఖాండ్రియాలపై పనిచేయు ప్రతిరక్షకములు ( Anti Mitochondrial Antibodies ) ఉంటాయి.

ప్రాథమిక పైత్యనాళిక కాఠిన్య తాపము ( Primary sclerosing cholangitis  ) 

    ఈ అరుదైన వ్యాధి ఎక్కువగా ఐరోపాఖండ ఉత్తరభాగములో నివసించువారిలోను, వారి వంశజులలోను 20 - 40 సంవత్సరముల ప్రాయములో కనిపిస్తుంది. వీరి పైత్య నాళికలలో తాపము ( inflammation ), తంతీకరణము ( fibrosis ), కాఠిన్యతలు ( sclerosis ) కలిగి  పైత్య ప్రవాహమునకు అవరోధము కలుగుటచే నారంగ కాలేయవ్యాధి కలుగుతుంది. వీరిలో ఆంత్రతాప వ్యాధులు ( Inflammatory bowel diseases ) కూడా తఱచు కలుగుతాయి. 

 ఇనుము ( అయ ) వర్ణకవ్యాధి ( Hemochromatosis ) 

    వంశపారంపర్యముగా సంక్రమించు ఈ వ్యాధిగ్రస్థులలో చిన్నప్రేవులు ఆహారములో ఇనుమును అధికముగా గ్రహించుట వలన కాలేయములో ఇనుము నిల్వలు  పెరుగుతాయి. హృదయము, క్లోమము, చర్మము, ఇతర అవయవములలో కూడా ఇనుము నిల్వగా చేరుట వలన వీరిలో నారంగ కాలేయవ్యాధి, మధుమేహము, చర్మములో కంచువర్ణము, హృదయవైఫల్యము ( heart failure ) పొడచూపుతాయి. 

తామ్ర కాలేయవ్యాధి ( Wilson’s disease ) 

    జన్యుపరముగా కలిగే ఈ వ్యాధిగ్రస్థులలో ATP7B అనే మాంసకృత్తి లోపము వలన కాలేయ కణములు   రాగిని పైత్యరసములోనికి తగినంతగా విసర్జింపజాలవు. అందువలన కాలేయములో రాగి నిల్వలు పెరిగి కాలేయ కణముల విధ్వంసమునకు, నారంగ కాలేయవ్యాధికి దారితీస్తాయి. ఆపై రాగి కంటి స్వచ్ఛపటలములోను ( cornea ), మెదడులోను, మూత్రాంగములలోను ( kidneys ) కూడా నిక్షిప్తము అవుతుంది. వీరి రక్తద్రవములో ( plasma ) రాగి విలువలు తక్కువగా ఉంటాయి. రక్తద్రవములో తామ్రవాహకము సెరులోప్లాస్మిన్ ( serum ceruloplasmin ) విలువలు తగ్గిఉంటాయి. వీరి మూత్రములో రాగి విలువలు హెచ్చుగా ఉంటాయి.

ఆల్ఫా 1 ఏంటిట్రిప్సిన్ ( alpha 1 antitrypsin  ) అనే జీవోత్ప్రేరకము లోపించిన వారిలో కూడా నారంగ కాలేయవ్యాధి కలుగగలదు.

భారతీయ శిశు నారంగ కాలేయవ్యాధి ( Indian childhood cirrhosis ) 

    ఇది జన్యుపరముగా 1-3 సంవత్సరాల శిశువులలో కాలేయములో రాగినిల్వలు పెరుగుట వలన కలిగే వ్యాధి. రాగి, కంచుపాత్రల వాడకము ఈ రోగమునకు దోహదపడుతుంది. రాగి, కంచుపాత్రల వాడకము తగ్గుట వలన, వ్యాధిని త్వరితముగా నిర్ణయించి చికిత్సలు చేయుట వలన ఈ వ్యాధి, దీని వలన కలిగే శిశు మరణములు అఱుదు అయినాయి.

    మరికొన్ని ఇతర కారణముల వలన, తెలియని కారణముల వలన ( cryptogenic ) నారంగ కాలేయవ్యాధి కలుగవచ్చును.

వ్యాధి లక్షణములు 

     నారంగ కాలేయ వ్యాధిలో కాలేయ కణముల విధ్వంసము జరిగి కాలేయ వ్యాపారము మందగించుట వలన కొన్ని వ్యాధి లక్షణములు కలుగుతాయి. వ్యాధి ముదరక మునుపు ఎట్టి లక్షణములు కనిపించవు. వ్యాధి అంచెలంచెలుగా ముదిరినపుడు వ్యాధి లక్షణములు పొడచూపుతాయి. 

    కాలేయములో తంతీకరణము ( fibrosis ) జరిగి ద్వారసిరపై ( portal vein ) ఒత్తిడి పెరిగి ద్వారసిరలో రక్తపీడనము పెరుగుట వలన కొన్ని వ్యాధి లక్షణములు కలుగుతాయి.

    ద్వారసిర ( portal vein ) జీర్ణాశయము ( stomach  ), చిన్నప్రేవులు ( small intestines ), క్లోమము ( pancreas ), ప్లీహము ( spleen ), పిత్తాశయముల ( gall bladder ) నుంచి రక్తమును కాలేయమునకు చేర్చుతుంది. ద్వారసిర కాలేయములో సూక్ష్మ రక్తకేశనాళికలుగా ( capillaries ) చీలి రక్తమును కాలేయ కణములకు అందజేస్తుంది. ఈ రక్తము ద్వారా జీర్ణమండలము నుంచి గ్రహించిన పోషకపదార్థములు, విషపదార్థములు ( toxins ) కాలేయ కణములకు చేరుతాయి. కాలేయ ధమని ( hepatic artery ) కూడా కాలేయమునకు రక్తము కొనిపోతుంది. కాలేయధమని శాఖలు, సూక్ష్మరక్తకేశనాళికలుగా చీలి కాలేయకణములకు రక్తమును అందజేస్తుంది. సూక్ష్మరక్తకేశనాళికల కలయిక వలన కాలేయసిర ( hepatic vein ) ఏర్పడి  అధోబృహత్సిర ( Inferior venacava ) ద్వారా రక్తమును హృదయమునకు చేరుస్తుంది.

    కాలేయములో తంతీకరణము ( fibrosis ) జరిగినపుడు ద్వారసిర రక్తప్రవాహమునకు అవరోధము కలుగుతుంది. అందుచే ద్వారసిరలో  రక్తపీడనము పెరుగుతుంది ( portal hypertension ). అందువలన జీర్ణమండలపు సిరలలో పీడనము, సాంద్రత ( congestion ) పెరుగుతాయి. ద్వారసిరలో అధికపీడనము వలన క్రింది లక్షణములు కలుగుతాయి.

ఉరుప్లీహము ( splenomegaly ) 

    ద్వారసిర అధికపీడనము ( portal hypertension ) వలన ప్లీహములో( spleen ) సాంద్రత ( congestion ) పెరిగి ప్లీహ పరిమాణము పెరుగుతుంది. పెరిగిన ప్లీహములో  తెల్లరక్తకణములు ( white blood corpuscles ), రక్తఫలకములు ( platelets ) అధికముగా విధ్వంసము చెందుట వలన వీరి రక్తములో తెల్లకణముల సంఖ్య, రక్తఫలకముల సంఖ్య తగ్గుతుంది

అన్ననాళములో ఉబ్బుసిరలు ( Esophageal varices ) 

    జీర్ణాశయ సిరలలో పీడనము పెరిగి వాటిలోని రక్తము అన్ననాళపు ( esophagus )  సిరలకు మరలింపబడుట వలన అన్ననాళపు సిరలు ఉబ్బుతాయి. ఈ ఉబ్బిన సిరలు చిట్లి రక్తస్రావము జరిగితే  రక్త వమనము ( hematemesis ) కలుగుతుంది. అన్ననాళములోనికి రక్తము స్రవించి జీర్ణాశయములో ఆమ్లముతోను, ప్రేవులలో క్షారముతోను కలియుటచే నల్ల విరేచనముల ( melena ) విసర్జన జరుగుతుంది. అన్నవాహిక ఉబ్బుసిరల ( esophageal varices ) నుంచి రక్తస్రావము అధికమయితే ప్రాణాపాయము కాగలదు.

ఉదరకుడ్యములో ఉబ్బు సిరలు ( Caput medusa) 

    జీర్ణమండలపు సిరలలో పీడనము పెరిగి రక్తము ఉదరకుడ్యపు ( abdominal wall ) సిరలకు  మళ్ళుట వలన కడుపులో చర్మము క్రింద సిరలు పెద్దవయి బొడ్డు చుట్టూ నీలవర్ణములో  కనిపిస్తాయి.

జలోదరము ( Ascites ) 

    ద్వారసిరలో రక్తపీడనము పెరుగుట వలనను, కాలేయకణ వ్యాపారము మందగించి ఆల్బుమిన్ అను మాంసకృత్తి ఉత్పత్తి తగ్గి రక్తపు రసాకర్షణ పీడనము ( osmotic pressure ) తగ్గుట వలనను ఉదరకుహరములో ( abdominal cavity ) నీరుపట్టవచ్చును. అపుడు వీరి ఉదర పరిమాణము పెరిగి కడుపులో నిండుతనము ( bloating ) కలుగుతుంది. వీళ్ళలో కాళ్ళ పొంగులు కూడా పొడచూపుతాయి. దేహములో లవణ ప్రమాణము, జల ప్రమాణము పెరుగుటచే వీరి బరువు పెరుగుతుంది. జలోదరము బాగా ఎక్కువయినపుడు ఆయాసము కలుగుతుంది.

    కాలేయకణ నష్టము వలన కాలేయ వ్యాపారము మందగిస్తుంది. ప్రారంభములో వీరికి నీరసము, ఆకలి తగ్గుట, బరువు తగ్గుట కనిపించవచ్చును. కాలేయములో ఎష్ట్రెడియాల్ ( estradiol ) అనే స్త్రీ సంబంధ వినాళగ్రంథి స్రావకపు ( hormone ) విచ్ఛేదన తగ్గి రక్తములో దాని పరిమాణము పెరుగుతుంది.
పెరిగిన ఎష్ట్రడియాల్ వలన అరచేతులలో ఎఱ్ఱదనము ( palmar erythema ) కనబడుతుంది. చర్మముపై సాలీడు మచ్చలు ( spider nevi ) ఏర్పడుతాయి. ఈ మచ్చలమధ్య సూక్ష్మధమని ఉండి దాని చుట్టూ ఉబ్బిన కేశనాళికలు సాలీడు ఆకారములో ఉంటాయి. ఎష్ట్రడియాల్ ప్రభావము వలన పురుషులలో స్తనములు ఉబ్బుతాయి ( gynecomastia ). పురుషులలో వృషణముల క్షీణత, నపుంసకత్వము కలుగుతాయి.

    నారంగవ్యాధి తీవ్రత పెరిగినపుడు పచ్చకామెరలు పొడచూపుతాయి. బిలిరుబిన్ ( bilirubin ) వర్ణకపు విసర్జన తగ్గుటవలనను, కాలేయములో పైత్య నాళములలో పైత్యపు నిశ్చలత వలనను ( biliary stasis ) రక్తములో బిలిరుబిన్ విలువలు పెరిగి పచ్చకామెరలు కలుగుతాయి. వీరి చర్మము, నేత్ర శ్వేతపటలములలో ( sclera ) పచ్చదనము కనిపిస్తుంది. చర్మములో పైత్య లవణములు చేరుటచే దురద కలుగుతుంది.

    కాలేయములో రక్తములోని అమ్మోనియా యూరియా గా విచ్ఛిన్నమవుతుంది. కాలేయ వ్యాపారము తగ్గినపుడు అమ్మోనియా విచ్ఛేదన తగ్గి అమ్మోనియా విలువలు పెరుగుతాయి. రక్తములో అమ్మోనియా విలువలు, ఇతర వ్యర్థ పదార్థములు పెరుగుట వలన మతిభ్రంశము కలుగ గలదు.

    రక్తములో డైమిథైల్ సల్ఫైడ్ ( dimethyl sulfide ) విలువలు పెరుగుతే శ్వాసలో దుర్వాసన ( fetor hepaticus ) ఉంటుంది. 

    రక్త ఘనీభవన అంశములు ( clotting factors ) కాలేయములో ఉత్పత్తి అవుతాయి. కాలేయ వ్యాపారము బాగా మందగించినపుడు రక్తఘనీభవన అంశముల లోపము కలిగి వీరిలో రక్తస్రావములు జరుగవచ్చును. చర్మములోను చర్మము క్రింద  సూక్ష్మ రక్తనాళికల నుంచి రక్తము స్రవించి కమలవచ్చును. వీరిలో prothrombin time ఎక్కువగా ఉంటుంది. 

కాలేయ మతిభ్రంశము ( hepatic encephalopathy ) 

    అంత్యదశలో రక్తములో అమ్మోనియా, ఇతర విష పదార్థములు పెరుగుటచే స్వీయ సంరక్షణ తగ్గుట,  జ్ఞాపకశక్తి మందగించుట, ఏకాగ్రత లేకపోవుట, తత్తరపాటు, గజిబిజి, అపస్మారకములు కలుగుతాయి.  కాలేయ వైఫల్యపు అంత్యదశలో అరచేతులు మణికట్టుకీళ్ళ వద్ద గబ్బిలం రెక్కల వలె కొట్టుకోవచ్చును ( asterixis ).

కాలేయ మూత్రాంగ విఘాతము ( Hepatorenal syndrome ) 

    నారంగ కాలేయ వ్యాధిగ్రస్థులలో జలోదరము ఎక్కువగా ఉన్నపుడు మూత్రాంగములకు రక్తప్రసరణ తగ్గుతుంది. కాలేయ వైఫల్యము తీవ్రమయినపుడు మూత్రాంగ ధమనులు సంకోచిస్తాయి. మూత్రాంగ వైఫల్యము ( hepatorenal syndrome ) కూడా కలిగే అవకాశము ఉన్నది.

    నారంగ కాలేయ వ్యాధిగ్రస్థులలో తెల్లనిగోళ్ళు, డోలుకఱ్ఱలవేళ్ళు ( clubbing of fingers ), బాహుమూలములలో వెండ్రుకల నష్టము, శ్రవణమూల లాలాజలగ్రంథుల ( parotid salivary gland ) వాపులు, అరచేతి  కండర ఆచ్ఛాదనములలో( palmar aponeurosis ; Palmar fascia  ) బొడిపెలు, సంకోచములు ( Dupuytren ‘s contractures ) వంటి లక్షణములు కూడా కనిపించవచ్చును.

రక్తపరీక్షలు 

    నారంగకాలేయవ్యాధి ప్రారంభదశలో రక్తపరీక్షలు వ్యాధిని పసిగట్టుటకు తోడ్పడుతాయి. వీరిలో ప్లీహము ఉద్రేకము ( hypersplenism ) వలన రక్తఫలకముల సంఖ్య ( platelet count  ), రక్తములో తెల్లకణముల సంఖ్య ( white blood corpuscles count  ) తగ్గి ఉంటాయి.

    రక్తద్రవములో ( serum ) కాలేయ జీవోత్ప్రేరకముల ( liver enzymes ) విలువలు పెరుగుతాయి.  ఏస్పర్టేట్ ట్రాన్సెమినేజ్ ( Aspartate transaminase - AST ), విలువలు  ఏలనైన్ ట్రాన్సెమినేజ్ ( Alanine transaminase  విలువలు కంటె ఎక్కువగా ఉంటాయి. ఆల్కలైన్ ఫాస్ఫటేజ్ ( alkaline phosphatase AP ), గామా గ్లుటమిల్ ట్రాన్స్ఫరేజ్ ( gamma glutamyil transferase GGTP ) విలువలు పెరిగి ఉండవచ్చు. పెరిగిన ఆల్కలైన్ ఫాస్ఫటేజ్ , గ్లుటమిల్ ట్రాన్స్ఫరేజ్ విలువలు ( AP & GGTP ) పైత్యనాళముల అవరోధమును సూచిస్తాయి. 

    వ్యాధి ముదరక మునుపు రక్తద్రవములో బిలిరుబిన్ విలువలు పెరుగకపోయినా, వ్యాధితీవ్రత పెరిగినపుడు బిలిరుబిన్ విలువలు పెరుగుతాయి.

    కాలేయములో ఆల్బుమిన్ ( ఒక మాంసకృత్తి ) ఉత్పత్తి తగ్గి రక్తములో ఆల్బుమిన్ విలువలు తగ్గుతాయి.

    సూక్ష్మజీవుల ప్రతిజనకములు (bacterial  antigens ) కాలేయములో విచ్ఛిన్నము పొందక రక్షణవ్యవస్థకు చేరుట వలన వాటికి ప్రతిరక్షకముల ( antibodies ) ఉత్పత్తి జరిగి గ్లాబ్యులిన్ల ( globulins ) విలువలు పెరుగుతాయి.

    కాలేయములో రక్తఘనీభవన అంశముల  ( clotting factors ) ఉత్పత్తి తగ్గుట వలన రక్తము నెమ్మదిగా గడ్డకడుతుంది. వ్యాధి తీవ్రత పెరిగినపుడు  రక్తఘనీభవన వేగము సూచించు ప్రోథ్రాంబిన్ కాలము  ( Prothrombin Time - PT ) ఎక్కువగా ఉంటుంది. 

    ఆల్డోష్టిరోన్ ( Aldosterone ), మూత్ర పరిమాణము తగ్గించు ఏంటి డైయూరెటిక్ హార్మోనుల ( anti diuretic hormone ) ప్రభావము వలన మూత్రములో ఉప్పు కంటె నీరు తక్కువగా విసర్జింపబడి రక్తద్రవములో సోడియమ్ సాంద్రత ( serum sodium ) తగ్గి  సోడియం ప్రమాణములు తక్కువగా ( Hyponatremia ) ఉండవచ్చును. రక్తద్రవములో విద్యుద్వాహక లవణముల ( electrolytes ) విలువలను, యూరియా విలువలు, క్రియటినిన్ విలువలను గమనిస్తూ ఉండాలి.

    వీరికి  కాలేయ తాపములు బి, సి ( hepatitis - B, hepatitis- C ) వ్యాధుల పరీక్షలు చేసి ఆ వ్యాధులు ఉంటే వాటికి చికిత్స చెయ్యాలి.

    ఇనుము వర్ణక వ్యాధికై ( hemochromatosis ) రక్తద్రవములో, Ferritin,Transferrin saturation  లను పరీక్షించాలి.

    తామ్ర కాలేయవ్యాధిని ( Wilson’s disease ) గుర్తించుటకు రక్తద్రవములో రాగి సాంద్రతకు, సెరులోప్లాస్మిన్ ( ceruloplasmin ) ప్రమాణములకు, మూత్రములో రాగి విలువలకు పరీక్షలు చెయ్యాలి. కంటి పరీక్షలు కూడా సలపాలి.

    ఆల్ఫా -1 ఏంటిట్రిప్సిన్ లోపము  కనిపెట్టుటకు దాని విలువలను తెలుసుకోవాలి.

    స్వయంప్రహరణ వ్యాధులను గుర్తించుటకు AntiNuclear Antibodies -ANA, Anti Mitochondrial Antibodies, Anti Smooth muscle Antibodies, Anti LKM Antibodies పరీక్షలు చెయ్యాలి.

శ్రవణాతీత ప్రతిధ్వని చిత్రీకరణ  ( Ultrasonography ) 

    శ్రవణాతీత ప్రతిధ్వని చిత్రీకరణముతో  కాలేయపు ఆకారమును, కాలేయములో బుడిపిలు, కనుగొనగలము. నారంగ కాలేయ వ్యాధిగ్రస్థులలో కాలేయము నుంచి ప్రతిధ్వనిత్వము ( echogenesis  ) హెచ్చుగా ఉంటుంది. ప్లీహ పరిమాణము పెరిగి ఉంటుంది ( splenomegaly ). ద్వారసిరలో ( portal vein ) వ్యాకోచ సంకోచములు ( pulsations ) కనిపిస్తాయి. ఉదరకుహరములో జలమును ( జలోదరము ) కూడా కనిపెట్టగలము. పైత్యనాళములలో అసాధారణములను కూడా గ్రహింపగలము.

అన్నవాహిక, జఠరాంత్ర దర్శనము ( Esophago gastroduodenoscopy ) 

    నారంగ కాలేయవ్యాధిగ్రస్థులలో అన్నవాహిక, జఠరము, ప్రథమాంత్రములను అంతర దర్శినితో ( endoscopy ) పరీక్షించి అన్నవాహికలో ఉబ్బుసిరలను ( esophageal varices ) కనుగొని తగిన చికిత్స చెయ్యాలి. 

కాలేయ స్థితిస్థాపకత చిత్రీకరణ ( Hepatic elastography ) 

    కాలేయ స్థితిస్థాపకతను ( elasticity ) వివిధ పరీక్షలతో చిత్రీకరించి నారంగ కాలేయవ్యాధిని ( Cirrhosis of Liver ) నిర్ధారించవచ్చును.
    పైత్య నాళములను ( bile ducts ), క్లోమ నాళములను ( pancreatic ducts ) అంతర దర్శినులతో కాని అయస్కాంత ప్రతిధ్వని చిత్రీకరణములతో కాని ( Endoscopic Retrograde Cholangio Pancreatography- ERCP, Magnetic Resonance Cholangio Pancreatography- MRCP ) చిత్రీకరించి వాటిలో అసాధారణములను కనుగొనవచ్చును.

కణ పరీక్ష ( Histology ) 

    కణపరీక్షతో నారంగ కాలేయవ్యాధిని నిర్ణయించవచ్చును. కాలేయ కణజాలమును చర్మము ద్వారా ( transcutaneous ) కాని, కంఠసిర మార్గముతో కాని ( trans jugular ), ఉదర దర్శనము ( laparoscopy ) ద్వారా గాని గ్రహించవచ్చును. ఈ ప్రక్రియలతో ఉపద్రవములు కలిగే అవకాశము ఉన్నది. అందువలన  రోగిని పరీక్షించుట వలన, ఇతర పరీక్షల వలన వ్యాధిని నిర్ణయించగలిగితే కణపరీక్షలు వైద్యులు చేయరు.

    కణ పరీక్షలలో తంతీకరణము ( fibrosis ), కాలేయ కణములలో కొవ్వు చేరుట, వస తాపము ( steatohepatitis ), కాలేయకణ విధ్వంసము  తామ్ర కాలేయము, అయ వర్ణకవ్యాధి వంటి వ్యాధుల లక్షణములు కనిపిస్తాయి. 

జలోదర జల పరీక్ష 

    జలోదరము ఉన్న వారిలో ఉదర కుహరము ( abdominal cavity ) నుంచి లోహనాళిక ద్వారా ద్రవమును సేకరించి ఆ ద్రవమును తెల్లరక్తకణములకు ( leukocyte count ), మాంసకృత్తులకు, కర్కటవ్రణ కణములకు ( malignant cells ) పరీక్షించాలి.

చికిత్స 

    నారంగ కాలేయవ్యాధి కలిగిన పిదప పోదు. వ్యాధి మూలకారణములకు చికిత్సచేయుట, వ్యాధి పురోగతిని అరికట్టుట, వ్యాధి వలన కలిగే ఉపద్రవములను అరికట్టుట, ఉపద్రవములకు చికిత్స చేయుట, కాలేయ మార్పిడికి  పరిశీలించుట వైద్యుల లక్ష్యములు .

    నారంగ కాలేయ వ్యాధిగ్రస్థులు మద్యపానము మానివేయాలి. ఎసిటెమైనోఫెన్, పారసిటమాల్ మందుల వాడకము తగ్గించాలి. కాలేయము ద్వారా విసర్జింపబడు ఇతర ఔషధములను , కాలేయ కణములపై విషప్రభావము గల ఔషధములను మానివేయాలి. వాటి వాడుక తప్పనిసరి అయితే తగ్గించిన మోతాదులలో జాగరూకతతో వాడాలి.

పోషక పదార్థములు 

    నారంగకాలేయ వ్యాధిగ్రస్థులలో శరీరవ్యాపారము ( metabolism ) హెచ్చవుతుంది. వారికి తగిన పోషక పదార్థములు అందించాలి. తగినన్ని మాంసకృత్తులు, కాలరీలను అందించాలి. మద్యపానము సలిపేవారిలో ఫోలికామ్లము ( folic acid ), థయమిన్ ( thiamine ) లోపములు ఉంటాయి. వారికి వాటిని అందించి ఆ లోపములను సరిదిద్దాలి.

    జలోదరము కలవారు సోడియమ్ వాడుకను దినమునకు 2 గ్రాములకు ( 5 గ్రాముల ఉప్పుకు సమానము ) పరిమితి చేసుకోవాలి.

టీకాలు 

    కాలేయతాప విషజీవాంశములు ఎ, బి ( hepatitis A, hepatitis B ) లకు టీకాలు వేయాలి. వ్యాపక జ్వరము ( Influenza ), శ్వాసకోశతాపములను ( pneumonitis ) అరికట్టుటకు కూడా టీకాలు అవసరము. కోవిడ్ కు టీకాలు కూడా వేయాలి.

అన్నవాహికలోని ఉబ్బుసిరలకు చికిత్స 

    అన్నవాహికలో ఉబ్బుసిరలు ( esophageal varices ) నుంచి రక్తస్రావము అరికట్టుటకు బీటా ఎడ్రినలిన్ గ్రాహక అవరోధకములు ( beta adrenergic receptor blockers ) - ప్రొప్రనలాల్ ( propranolol ), గాని నెడొలాల్ ( nadolol ) గాని వాడుతారు. విశ్రాంత హృదయవేగము ( resting heart rate ) 25 % తగ్గే వఱకు మోతాదును సరిచేయాలి. బీటా అవరోధకములు వాడలేనివారిలోను, వాటిని సహింపలేనివారిలోను, అంతర్దర్శిని ద్వారా ఆ ఉబ్బుసిరలకు పట్టీలు బంధించాలి ( band ligation ), లేక వాటిని తంతీకరణ రసాయనములతో ( sclerosant agents ) కఠినపరచాలి. ఈ చర్యలకు ఫలితములు లేక రక్తస్రావము మరల మరల సాగే వారిలో కంఠసిర ద్వారా కాలేయములో ద్వారసిర - కాలేయసిరల సంధానము ( Transjugular Intrahepatic Portosystemic Shunt - TIPS ) సలుపుట వంటి ప్రక్రియలు ఉపయోగపడగలవు. రక్తమును ద్వారసిర ( portal vein) నుంచి కాలేయ సిరకు ( hepatic vein ) మఱలించినపుడు ద్వారసిరలో పీడనము తగ్గి అన్ననాళములోని ఉబ్బు సిరలు సామాన్యస్థితికి వస్తాయి.

జలోదరము ( Ascites  )

    జలోదరము కలిగిన వారిలో ఉప్పు ( సోడియమ్ క్లోరైడు ) వాడకమును దినమునకు 5 గ్రాములకు ( సోడియమ్ 2 గ్రాములకు ) పరిమితము చెయ్యాలి. వీరికి మూత్రకారకములను ( diuretics ) ఇచ్చి జలోదరము తగ్గించవచ్చును. స్పైరనోలాక్టోన్ ( spironolactone ) వంటి ఆల్డోష్టిరోన్ అవరోధకములను ( aldosterone inhibitors ), ఫ్యురొసిమైడ్ ( furosemide ) వంటి మూత్రనాళికల మెలిక భాగముపై పనిచేయు మూత్రకారకములతో ( loop diuretics ) కలిపి వాడితే సత్ఫలితములు కలుగుతాయి. 
మూత్రకారకములను వాడునపుడు తఱచు రక్తపరీక్షలతో విద్యుద్వాహక లవణములను ( electrolytes )  యూరియాను, క్రియటినిన్ ను పరిశీలిస్తూ ఉండాలి. 

    జలోదరము అధికముగా ఉండి మూత్రకారకముల చికిత్సకు లొంగనప్పుడు ఉదరకుహరములోనికి నాళిక చొప్పించి ఆ నాళిక ద్వారా జలోదర ద్రవమును తొలగించవచ్చును. 5 లీటర్లకు మించి ద్రవము తొలగించునపుడు సిరల ద్వారా ఆల్బుమిన్ ను ఎక్కించి రక్తప్రసరణ అస్థిరతను ( hemodynamic instability ), సోడియం హీనతను ( hyponatremia ), మూత్రాంగముల వ్యాపార క్షీణతను నిరోధించవచ్చును. జలోదరము ఎక్కువగా ఉన్నపుడు, అధిక ప్రమాణములలో ద్రవమును తొలగించుట సాధ్యము కానపుడు, కంఠసిర ద్వారా కాలేయములో ద్వారసిర ( portal vein ), కాలేయసిరల ( hepatic vein ) సంధానము ( Transjugular intrahepatic porto systemic shunt - TIPS ) అవసరము కావచ్చును. ఈ ప్రక్రియ వలన  కాలేయ మతిభ్రంశము ( hepatic encephalopathy ) కలిగే అవకాశము ఉన్నది. 

స్వతః సూక్ష్మజీవ ఉదరవేష్టన తాపము ( spontaneous bacterial peritonitis ) 

    జలోదరము గలవారిలో సూక్ష్మజీవుల వలన ఉదరవేష్టన తాపము ( Spontaneous Bacterial Peritonitis ) కలిగే అవకాశము ఉన్నది. స్ట్రెప్టోకోకస్ న్యుమోనియా ( streptococcus pneumoniae ), ఎంటెరోబేక్టీరియేషియా ( Enterobacteriaceae ), ఎంటెరోకోక్సై ( enterococcus ) అనే సూక్ష్మజీవులు ఈ తాపమును సాధారణముగా కలుగజేస్తాయి. జలోదర ద్రవములో మాంసకృత్తులు 1 గ్రాము / డెసిలీటరు  కంటె తక్కువైన వారిలోను, అన్ననాళములోని ఉబ్బుసిరల నుంచి రక్తస్రావము కలిగేవారిలోను, అదివరకు సూక్ష్మజీవ ఉదరాంత్ర వేష్టన తాపము కలిగినవారిలోను ఈ తాపము కలిగే అవకాశము హెచ్చు. జలోదర ద్రవములో తెల్లకణముల సంఖ్య 250 / మైక్రోలీటరు కంటె ఎక్కువ ఉన్నవారిలో ఈ తాపము ఉన్నదని నిర్ణయించి వారికి సూక్ష్మజీవ నాశకములను ( antibiotics ) ఇవ్వాలి. ట్రైమిథాప్రిమ్ సల్ఫామిథాక్సజోల్ ( trimethoprim sulfamethoxazole  ), సిప్రోఫ్లోక్ససిన్ ( ciprofloxacin ), నార్ఫోక్ససిన్ ( norfloxacin ) లలో ఏదైనా వాడవచ్చు . 

కాలేయ మూత్రాంగ వైఫల్యము ( Hepatorenal syndrome ) 

      నారంగకాలేయ వ్యాధిగ్రస్థులలో ద్వారసిర పీడనము హెచ్చయినవారిలోను ( portal hypertension ), తీవ్ర కాలేయ వైఫల్యము ( fulminant hepatic failure ) గలవారిలోను, జీర్ణమండలములో రక్తస్రావము కలిగినవారిలోను, సూక్ష్మజీవుల వలన ఉదరాంత్ర వేష్టన తాపము ( spontaneous bacterial peritonitis ) వంటి  సూక్ష్మాంగజీవుల దాడులు ( infections ) కలిగినపుడు, జలోదరము గలవారిలో రక్తప్రమాణమును భర్తీచేయకుండా ( ఆల్బుమిన్ తో ) అధిక ప్రమాణములలో జలోదర ద్రవమును తొలగించినపుడు, ఎక్కువగా మూత్రకారకములను వాడినపుడు, మూత్రాంగముల రక్తనాళములు సంకోచించుటచే మూత్రాంగములకు రక్తప్రసరణ తగ్గి మూత్రాంగ వైఫల్యము కలుగగలదు. కాలేయ - మూత్రాంగవైఫల్యము సిరల ద్వారా ఆల్బుమిన్ ను, నారెడ్రినలిన్లను ఇచ్చినపుడు కొంత మెరుగు కనిపించవచ్చును. కొందఱికి రక్తశుద్ధి ( dialysis ) అవసరము పడవచ్చును. కాలేయ మూత్రాంగ వైఫల్యము తీవ్రమైన ఉపద్రవము. ప్రాణాపాయము తొలగించుటకు చాలా మందికి కాలేయమార్పిడి చికిత్స అవసరము.

కాలేయ మతిభ్రంశము ( Hepatic Encephalopathy ) 

    కాలేయ మతిభ్రంశము కలిగినవారిలో ( శరీర ) ద్రవప్రమాణ లోపములు ( hypovolemia ), రక్తములో విద్యుద్వాహక లవణముల అసాధారణములు ( electrolyte abnormalities ), ఆమ్ల క్షార అసాధారణములు ( acid - base disturbances ) ఉంటే వాటికి చికిత్స చేసి సరిదిద్దాలి. వీరిలో అమోనియా ప్రమాణములు పెరిగి ఉంటాయి. వీరికి లాక్టులోజ్ ( lactulose ) దినమునకు రెండు మూడు విరేచనములు కలుగునట్లు మోతాదును సరిచేస్తూ ఇవ్వాలి. లాక్టులోజ్ తో పరిస్థితి మెరుగు కానివారికి జీర్ణమండలము నుంచి గ్రహింపబడని నియోమైసిన్ ( neomycin ), రిఫాక్సిమిన్ ( rifaximin ) వంటి సూక్ష్మజీవి నాశకములను ( antibiotics ) కూడా నోటి ద్వారా ఇస్తారు. పెద్దప్రేవులలో సూక్ష్మజీవుల సాంద్రత తగ్గించుట వలన అమ్మోనియా ఉత్పత్తి తగ్గుతుంది.

కాలేయకణ కర్కటవ్రణములు ( hepatocellular carcinoma ) 

    దీర్ఘకాల కాలేయతాప వ్యాధులు బి, సి లు ( Chronic hepatitis B and Chronic hepatitis C ) కలవారిలో కాలేయకణ కర్కట వ్రణములు ( Hepatocellular carcinomas ) కలిగే అవకాశములు హెచ్చు. వాటిని త్వరగా కనుగొనుటకు వీరికి ప్రతి ఆరు మాసములకు  శ్రవణాతీతధ్వని పరీక్షతో ( ultrasonography ) కాలేయమును పరీక్షిస్తూ ఉండాలి. 

పరకాలేయ దానము  ( Liver transplantation ) 

    అంత్యదశలో నారంగ కాలేయవ్యాధి  ఉండి, జలోదరము అధికమయి ఉపద్రవములకు దారితీస్తున్నవారికి , అన్నవాహిక ఉబ్బుసిరల నుంచి రక్తస్రావము కలుగుచున్నవారికి, కాలేయ మతిభ్రంశము కలిగేవారికి, నారంగ కాలేయవ్యాధితో బాటు కాలేయకణ కర్కటవ్రణము ( hepatocellular carcinoma ) ఉన్నవారికి పరకాలేయ దానము ( liver transplantation ) చికిత్స అవసరము. కాలేయమార్పిడితో వ్యాధి నయమవుతుంది.

    రక్తములో బిలిరుబిన్ ( bilirubin  ) విలువ, రక్తములో క్రియటినిన్ విలువ ( serum creatinine ), రక్తపు ప్రోథ్రాంబిన్ కాలములతో ( prothrombin time ) అంత్యదశ కాలేయవ్యాధి నిర్ణయ సంఖ్య ( model for end stage liver disease - MELD score ) గణించి కాలేయ మార్పిడి చికిత్సకు  అర్హులైనవారిని  క్రమబద్ధీకరిస్తారు.

    హృదయ, శ్వాసకోశవ్యాధుల వలన శస్త్రచికిత్సకు అనుకూలత లేనివారు, చర్మము గాక ఇతర అంగములలో  నయము కాని కర్కటవ్రణములు ( cancers ) ఉన్నవారు, మద్యపానము, యితర మాదకద్రవ్యముల వ్యసనములు కొనసాగిస్తున్నవారు కాలేయ మార్పిడి శస్త్రచికిత్సకు అర్హులుగా పరిగణింపబడరు.

నారంగకాలేయవ్యాధి నివారణ 

    మద్యపానము సలుపకపోవుట, లేక పరిమితము చేసుకొనుటవలన, కాలేయతాపము కలిగించు హెపటైటిస్ - బి విషజీవాంశములకు ( virus ) టీకాలు తీసుకొనుటవలన, హెపటైటిస్ - సి  సోకకుండా జాగ్రత్తలు తీసుకొనుటవలన, వివిధ కాలేయ తాపములకు చికిత్సలు చేయుట వలన, స్థూలకాయముు రాకుండా అవసరమైన కాలరీల ఆహారము తీసుకొని, వ్యాయామములు సలుపుట వలన, వంశపారంపర్య కాలేయ వ్యాధులు కనుగొనుటకు సకాలములో పరీక్షలు సలిపి తగిన చికిత్సలు చేయుట వలన, పెక్కు శాతము నారంగ కాలేయ వ్యాధులను అరికట్టవచ్చును.

పదజాలము :

abdominal cavity = ఉదరకుహరము 

antibodies = ప్రతిరక్షకములు

antigens = ప్రతిజనకములు 

Ascites = జలోదరము 

autoimmune disease = స్వయంప్రహరణ వ్యాధి ( గ.న )

cancers = కర్కట వ్రణములు ( గ.న )

Caput medusa = ఉదరకుడ్యములో ఉబ్బు సిరలు ( గ.న )

cirrhosis = నారంగ కాలేయవ్యాధి ( గ.న )

clotting factors  = రక్త ఘనీభవన అంశములు ( గ.న )

clubbing of fingers = డోలుకఱ్ఱల వేళ్ళు  ( గ.న )

echogenesis = ప్రతిధ్వనిత్వముు ( గ.న )

enzyme = జీవోత్ప్రేరకము ( గ.న )

esophageal varices = అన్నవాహికలో ( అన్ననాళములో ) ఉబ్బుసిరలు ( గ.న )

Esophago gastroduodenoscopy = జఠరాంత్ర దర్శనము ( గ.న )

fibroblasts = తంతుకణములు ; పీచుకణములు ( గ.న )

fibrosis = తంతీకరణము

hematemesis = రక్తవమనము 

Hemochromatosis =  అయ ( ఇనుము ) వర్ణకవ్యాధి ( గ.న )

Hepatic elastography = కాలేయ స్థితిస్థాపకత చిత్రీకరణ ( గ.న )

hepatic encephalopathy = కాలేయ మతిభ్రంశము ( గ.న )

hepatic vein = కాలేయసిర 

hepatitis = కాలేయ తాపము ( గ.న )

Hepatorenal syndrome  = కాలేయ మూత్రాంగవైఫల్యము ( గ.న )

hypersplenism  = ప్లీహ ఉద్రేకము ( ప్లీహోద్రేకము ) ; ప్లీహాతిశయము ( గ.న )

Indian childhood cirrhosis = భారతీయశిశు నారంగ కాలేయవ్యాధి ( గ.న )

Influenza = వ్యాపక జ్వరము ( గ.న )

laparoscopy = ఉదర దర్శనము ( గ.న )

Liver transplantation = పరకాలేయ దానము ( గ.న )

melena = నల్ల విరేచనములు ( జీర్ణమండలములో రక్తస్రావము జరిగి రక్తము నల్లరంగుని పొందుట వలన కలుగుతాయి ) ( గ.న )

nonalcoholic steatohepatitis = మద్యేతర వస కాలేయతాపము ( గ. న )

palmar aponeurosis ( fascia ) = అరచేతి  కండర ఆచ్ఛాదనము ( గ.న )

parotid salivary gland = శ్రవణమూల లాలాజలగ్రంథి ( గ.న )

Peritonitis = ఉదర ( ఆంత్ర ) వేష్టన తాపము  ( గ.న )

platelets = రక్తఫలకములు ( గ.న )

pneumonitis = శ్వాసకోశ తాపము ( గ.న )

Primary biliary cirrhosis = ప్రాథమిక పైత్య నారంగవ్యాధి ( గ.న )

portal vein = ద్వారసిర ( గ.న )

Porto hepatic shunt =   ద్వారసిర - కాలేయసిరల సంధానము ( గ.న )

sclerosant agents = తంతీకరణ రసాయనములను 

splenomegaly = ఉరుప్లీహము ( గ.న )

steatohepatitis = వస తాపము ( గ.న )

liver transplantation = పరకాలేయ దానము ( గ.న )

ultrasonography = శ్రవణాతీతధ్వని చిత్రీకరణము ( గ.న )

Viruses = విషజీవాంశములు ( గ.న )

Wilson’s disease ( of liver )= తామ్ర కాలేయవ్యాధి ( గ.న )

( వైద్యవిషయములను తెలుగులో నా శక్తిమేరకు చెప్పుట నా వ్యాసముల లక్ష్యము. వ్యాధిగ్రస్థులు తమ తమ వైద్యులను తప్పక సంప్రదించాలి. ఉపయుక్తము అనుకుంటే నా వ్యాసములను నిరభ్యంతరముగా పంచుకొనవచ్చును. )

నిమ్నసిర రక్తఘనీభవనము ( Deep Vein Thrombosis ) ; పుపుస ధమనిలో అవరోధకము ( Pulmonary Embolism )

 

తెలుగుతల్లి కెనడా వారి సౌజన్యముతో : )

          నిమ్నసిర రక్తఘనీభవనము ( Deep Vein Thrombosis )

                     పుపుసధమనిలో అవరోధకములు ( Pulmonary Embolism )

                                                                         డాక్టరు. గన్నవరపు నరసింహమూర్తి .

రక్తఘనీభవనము ( Coagulation of blood ) 

    శరీరమునకు గాయములు కలిగినపుడు రక్తస్రావమును నిలిపి అదుపుచేయుటకు రక్తము గడ్డకడుతుంది. రక్తస్రావ నిరోధము ( hemostasis ) రెండు దశలలో జరుగుతుంది.

    ప్రాథమిక రక్తస్థిరత్వ దశలో ( Primary hemostasis  ) రక్తఫలకములు ( platelets ), వాన్ విల్లీబ్రాండ్ ( Von Willebrand factor ) అంశముతో కూడి గాయమునకు అంటుకొని బిరడా వలె రక్తస్రావమును అరికడుతాయి.

    అదేసమయములో ద్వితీయ రక్తస్థిరత్వ దశ ( secondary hemostasis ) కూడా మొదలవుతుంది. ఈ దశలో రక్తనాళపు లోపొర ( intima ) ఛిద్రమగుట వలన లోపొర క్రిందనున్న కణజాలము నుండి కణజాల అంశము ( tissue factor ) విడుదలై వివిధ రక్తఘనీభవన అంశముల ( clotting factors ) ప్రేరేపణను ఆరంభిస్తుంది. చివరకు రక్తములోని తాంతవజని ( fibrinogen ) తాంతవము ( fibrin ) అనే  పోగులుగా మారి కణములను సంధించుకొని గుజ్జుగా రక్తమును ఘనీభవింపజేస్తుంది. నెత్తురుగడ్డలు గాయమునకు అంటుకొని రక్తస్రావమును అరికడుతాయి. ఈ ప్రక్రియలో  ప్రోథ్రాంబిన్ అనే రక్త ఘనీభవన అంశము  ( prothrombin - factor 2 ) > థ్రాంబిన్ గా ( thrombin ) మారుతుంది. ఆపై థ్రాంబిన్ ( thrombin ) వలన తాంతవజని ( fibrinogen ) > తాంతవముగా ( fibrin ) మారుతుంది. 

    నెత్తురు గడ్డకట్టే ప్రక్రియలో లోపములు ఉంటే రక్కస్రావము అధికము కావచ్చును, లేక నెత్తురుగడ్డలు ఏర్పడి రక్తప్రసరణకు అవరోధము కలిగించవచ్చును.

    నెత్తురుగడ్డలు సిరలలో ( veins ) గాని, ధమనులలో ( arteries ) గాని, హృదయములో గాని ఏర్పడవచ్చును. ఈ గడ్డలు రక్తప్రవాహములో కొట్టుకుపోయి దూరముగా రక్తప్రసరణకు అవరోధకములుగా ( emboli ) అంతరాయము కలిగించవచ్చును.

 కాళ్ళ సిరలు ( Veins of lower extremity ) 

    సిరలు రక్తమును హృదయమునకు కొనిపోతాయి. చర్మమునకు దిగువ, కండర ఆచ్ఛాదనమునకు ( కండరములను ఆవరించి ఉండే గట్టి పొర - deep fascia  ) పైన ఉండు సిరలు బాహ్యసిరలు ( Superficial veins ).

    కండర ఆచ్ఛాదనమునకు లోపల ఉండు సిరలు నిమ్నసిరలు ( deep veins ).

    కాళ్ళలో బాహ్యసిరలు పాదముల నుంచి బయలుదేరుతాయి. పాదము పైభాగములో ఊర్ధ్వపాద సిరచాపము ( dorsal venous arch of foot ) మధ్యస్థముగా ( medially ) చీలమండ (ankle - medial malleolus ) ఎముకకు ముందుగా కాలిపైకి  గరిష్ఠ దృశ్యసిరగా ( great saphenous vein ) ఎగబ్రాకుతుంది. తొడకు మధ్యస్థముగా ( medially ) యీ గరిష్ఠ దృశ్యసిర (  great saphenous vein ) పయనించి తొడ పైభాగములో  దృశ్యసిర రంధ్రము ( saphenous orifice ) ద్వారా కండర ఆచ్ఛాదనము ( deep fascia ) లోనికి చొచ్చి ఊరుసిరతో ( femoral vein ) కలుస్తుంది.

    ఊర్ధ్వపాద సిరచాపము (dorsal venous arch of foot ) పార్శ్వభాగమున చిటికెనవేలు పైభాగపు అంగుళిక సిరతో ( digital vein ) కలిసి కనిష్ఠ దృశ్యసిరగా ( Lesser Saphenous vein ) చీలమండలము పార్శ్వభాగపు ఎముకకు ( lateral malleolus ) వెనుకగా పైకి ప్రాకి కాలు వెనుక భాగములో పయనిస్తుంది. కాలి పై భాగములో మోకాలు వెనుక ఈ సిర కండర ఆచ్ఛాదనము ( deep fascia ) లోనికి చొచ్చి జానుసిరతో ( popliteal vein ) కలుస్తుంది. జానుసిర, ఊరుసిరగా ( femoral vein ) తొడలోపల పైకి పయనిస్తుంది.

    కాలిలో ఉన్న పూర్వజంఘిక సిర ( Anterior tibial vein ), పృష్ఠజంఘిక సిరల ( Posterior tibial vein ) కలయిక చేత జానుసిర ( Popliteal vein ) ఏర్పడుతుంది. ఇది మోకాలు వెనుక ఉంటుంది. జానుసిర తొడలో ఊరుసిర ( Femoral vein ) అవుతుంది.

    కటివలయములో ( pelvis ) ఊరుసిర  బాహ్య శ్రోణిసిరయై ( external ileac vein ), అంతర శ్రోణిసిరతో ( internal ileac vein ) సంధానమయి శ్రోణి సిరను ( common ileac vein ) ఏర్పరుస్తుంది.

    వామ, దక్షిణ శ్రోణిసిరల సంధానము వలన అధోబృహత్సిర ( inferior venacava )  ఏర్పడుతుంది.  అధోబృహత్సిర హృదయపు  కుడి కర్ణికకు రక్తమును చేర్చుతుంది.

బాహ్యసిరతాప రక్తఘనీభవనము ( Superficial thrombophlebitis ) 

    బాహ్య సిరలలో తాపము ( inflammation ) వలన నెత్తురుగడ్డకట్టవచ్చును. సాధారణముగా సిరల ద్వారా మందులను, ద్రవములను, ఇచ్చుట వలన సిరలలో తాపము కలిగి నెత్తురు గడ్డకడుతుంది. తాపము కలిగిన బాహ్యసిరలలో తాప లక్షణములు కనిపిస్తాయి. తాకుతే నొప్పి, ఎఱ్ఱదనము, వెచ్చదనము కలిగి ఈ సిరలు నులక తాడులులా తగులుతాయి. బాహ్యసిరలలో తాపము కలిగి రక్తము గడ్డకడితే ఆ గడ్డలు సిరలకు అంటుకొని ఉంటాయి. ఇవి గుండెకు, పుపుస ధమనులకు వెళ్ళవు. ఇవి ప్రమాదకరము కావు.

              నిమ్నసిరలలో నెత్తురు గడ్డకట్టుట ( Deep vein thrombosis ) 

    నిమ్నసిరలలో ( deep veins ) రక్తము గడ్డకడితే రక్తఘనీభవనము ముందుకు వ్యాపించగలదు. నెత్తురుగడ్డలు ప్రవాహములో ముందుకు సాగి పుపుస ధమనులలో ( pulmonary arteries  ) ప్రసరణకు అవరోధము ( Pulmonary embolism ) కలిగించవచ్చును. పుపుస ధమనులలో నెత్తురుగడ్డలు, యితర ప్రసరణ అవరోధకములు ( emboli ) రక్తప్రసరణకు విశేషముగా భంగము కలిగిస్తే  ప్రాణహాని కలిగే అవకాశము ఉన్నది. అందువలన జానుసిర ( popliteal vein  )  పైన సిరలలో రక్తఘనీభవనము జరుగుతే చికిత్స అవసరము.

నిమ్నసిరలలో రక్తఘనీభవనమునకు కారణములు 

    సిరలలో రక్త నిశ్చలత ( stasis ), రక్తపు అధిక ఘనీభవన లక్షణము ( hyper coagulability ), రక్తనాళపు లోపొరలో మార్పులు ( endothelial changes ) రక్తనాళములలో రక్తము ఘనీభవించుటకు కారణము అవుతాయి.

    కదలకుండా, నడవకుండా ఉండుట, ఎల్లపుడు పక్కలపై పడుకొని ఉండుట ( immobility ) రక్తపుగడ్డలు ఏర్పడుటకు ముఖ్యకారణము. శస్త్రచికిత్సలు, క్షతములు ( trauma ), వార్ధక్యము, స్థూలకాయము, కర్కటవ్రణములు ( cancers ), రక్తనాళపు వ్యాధులు ( collagen vascular diseases ), ఎస్ట్రొజెన్ ల వాడుక , గర్భనిరోధక ఔషధముల వాడుక , ధూమపానము, రక్తఘనీభవనమును ఇనుమడింపజేస్తాయి. గర్భిణీ స్త్రీలలో, కాన్పు తర్వాత నెత్తురుగడ్డలు ఏర్పడే అవకాశము హెచ్చు.

    జన్యుపరముగా కొందఱిలో రక్తఘనీభవనమును అరికట్టు మాంసకృత్తుల లోపము వలన రక్తపుగడ్డలు ఏర్పడే అవకాశములు పెరుగుతాయి. మాంసకృత్తి ‘ సి’ , మాంసకృత్తి ‘ఎస్’  ( Protein C, Protein S, ) ఏన్టి థ్రాంబిన్ ( Antithrombin AT ) లోపములు ఉన్నవారిలో నెత్తురుగడ్డలు ఏర్పడే అవకాశములు హెచ్చు. ఈ లోపములు factor V Leiden, prothrombin gene G20210A అనే జన్యువు మార్పుల ( mutation ) వలన కలుగుతాయి. సిష్టాథయొనిన్ బి సింథేజ్ (  cystathionine B synthase ) అనే జీవోత్ప్రేరకపు ( enzyme ) లోపము వలన రక్తములో హోమోసిష్టిన్ ప్రమాణములు పెరిగిన వారిలో రక్తఘనీభవనము ధమనులలోను, సిరలలోను కూడా త్వరితము కాగలదు. వీరు మూత్రములో హోమోసిష్టిన్ విసర్జిస్తుంటారు  ( Homocysteinuria ).

    Paroxysmal nocturnal hemoglobinuria ( PNH ) ( సంవిరామ నిశా రక్తవర్ణక మూత్రము ) అనే వ్యాధి కలవారు అప్పుడప్పుడు రక్తవర్ణకమును ( hemoglobin ) మూత్రములో విసర్జిస్తుంటారు. వీరిలో రక్తపుగడ్డలు అసాధారణపు తావులలో ( ex : cavernous sinus, mesenteric vein, portal vein thrombosis )  కలిగే అవకాశములు హెచ్చు.

    Anti phospholipid antibody syndrome APS  అనే వ్యాధిగ్రస్థులలో స్వయంప్రహరణ ప్రతిరక్షకములు ( auto antibodies) వలన రక్తపుగడ్డలు ఏర్పడే అవకాశములు ఎక్కువ. ఈ వ్యాధి గల స్త్రీలలో గర్భస్రావము, మృతపిండ స్రావములు ( stillbirths ) కలిగే అవకాశములు హెచ్చు. 

నిమ్న సిరలలో రక్తఘనీభవన లక్షణములు 

    కాళ్ళ నిమ్నసిరలలో నెత్తురుగడ్డలు ఎక్కువగా ఏర్పడుతాయి. చేతుల సిరలలో చికిత్సలకై కృత్రిమ నాళికలు ఉన్నపుడు, సిరల రక్తప్రవాహమునకు ఇతర అవరోధములు ఉన్నపుడు భుజసిరలలో కూడా రక్తపుగడ్డలు ఏర్పడవచ్చును.

    నిమ్నసిరలలో నెత్తురుగడ్డలు ఏర్పడినప్పుడు రక్తప్రవాహము మందగించి సిరలలో రక్తసాంద్రత ( congestion ) పెరుగుతుంది. అందువలన ఆ కాలు ( లేక చేయి ) పొంగుతుంది. నొప్పి, సిరలను తాకినపుడు, నొక్కినపుడు నొప్పి కలుగుట ( tenderness ), వెచ్చదనము, ఎఱ్ఱదనము కూడా పొడచూపితే పొడచూపవచ్చు. పొంగు ఒక కాలిలోను లేక ఒక చేతిలోను కనిపించినపుడు నిమ్నసిర రక్తఘనీభవనమును వైద్యులు దృష్టిలో ఉంచుకొని పరిశోధించాలి..

    హృదయ వైఫల్యము ( Congestive heart failure ), కాలేయ వైఫల్యము ( liver failure ), మూత్రాంగముల వైఫల్యము ( renal failure ), పాండురోగము ( anemia ), రక్తపు మాంసకృత్తులు తగ్గుట ( hypoproteinaemia ) వంటి వ్యాధులలో పొంగు రెండు కాళ్ళలోను కనిపిస్తుంది. 

    బూరకాలు  వంటి రసినాళికలలో( lymphatics ) ప్రవాహమునకు అవరోధము కలిగించే వ్యాధులు సాధారణముగా దీర్ఘకాలిక వ్యాధులు.

పుపుసధమనులలో  అవరోధక పదార్థములు

  ( Pulmonary arterial embolism ) 

    కాళ్ళ నిమ్నసిరలలోను, చేతుల నిమ్న సిరలలోను ఏర్పడే నెత్తురుగడ్డలు బృహత్ సిరల ద్వారా హృదయపు కుడిభాగమునకు, ఆపై పుపుస ధమని, దాని శాఖలకు చేరి ఊపిరితిత్తుల రక్తప్రసరణకు అవరోధము కలిగించినపుడు ఊపిరితిత్తులలో పుపుసగోళముల ( alveoli ) నుంచి ప్రాణవాయువు రక్తమునకు చేరదు. రక్తములో బొగ్గుపులుసు గాలి విసర్జింపబడదు. పుపుస ధమనిలో రక్తపు పోటు పెరిగి  కుడి జఠరికపై పని ఒత్తిడి పెరుగుతుంది. 

    వీరిలో ఆయాసము, ఛాతినొప్పి, దగ్గు, కఫములో రక్తము ( hemoptysis ), గుండెదడ, గుండెవేగము పెరుగుట, అల్ప రక్త ప్రాణవాయు ప్రమాణము ( hypoxemia ), కుడి జఠరిక వైఫల్యపు లక్షణములు, కాళ్ళలో గాని, చేతులలో గాని నిమ్నసిర రక్తఘనీభవన లక్షణములు ( signs of deep vein thrombosis ) కనిపిస్తాయి. రక్తపుగడ్డలు విస్తృతముగా పుపుస ధమనికి చేరినపుడు ఆకస్మిక ప్రాణహానికి అవకాశములు ఉన్నాయి. 

    క్రిందకాలులో సూక్ష్మజీవుల వలన కలిగే కణతాపము ( cellulitis ) లోను, జానుభస్త్రిక బుద్బుదము ( Baker’s cyst of gastrocnemio- semimembranosus bursa ) విచ్ఛిన్నమయినపుడు, పిక్క కండరములు తెగినపుడు ( rupture of gastrocnemius muscle ), చర్మము క్రింద గాని కండరములలో గాని రక్తనాళములు చిట్లి రక్తము గూడుకట్టినపుడు ( hematoma ), చీము తిత్తులు ( abscesses), రసిపొంగులు ( lymphedema ), ధమని బుద్బుదములు ( aneurysms ) వలన, ఉబ్బుసిరల వలన సాంద్రత ( congestion ) పెరిగినపుడు నిమ్నసిరల రక్తఘనీభవన లక్షణములను వంటి లక్షణములు పొడచూపవచ్చును. 

    రోగిని పరీక్షించుట వలన, రక్త పరీక్షలు, శ్రవణాతీతధ్వని పరీక్షల ( ultrasonography & Doppler studies ) వలన వైద్యులు సరియైన వ్యాధి నిర్ణయము చేయగలుగుతారు.

    ఊపిరితిత్తుల తాపము ( pneumonia ), హృద్ధమనీ వ్యాధులు ( Coronary artery diseases ), బృహద్ధమని విదళనము ( dissecting aortic aneurysm ), పుపుసవేష్టన వ్యాధులు ( pleural diseases ), హృత్కోశ తాపము ( pericarditis ), ప్రక్కటెముకల విఱుగుళ్ళు ( rib fractures  ), పక్కటెముకల మృదులాస్థులలో తాపములు ( costochondrtis ) ఛాతినొప్పి, ఆయాసములను కలిగించి పుపుసధమనులలో రక్తప్రసరణ అవరోధకములను ( pulmonary arterial embolism ) పోలి ఉండవచ్చును. 

పరీక్షలు 

 డి- డైమర్ పరీక్ష  ( D- dimer ) 

    శరీరములో నెత్తురుగడ్డలను  ప్లాస్మిన్ ( Plasmin ) విచ్ఛేదిస్తుంది. తాంతవ ( fibrin ) విచ్ఛేదనము వలన వచ్చే డి డైమర్ ల ( D- dimer ) విలువలు నిమ్నసిరలలో రక్తపుగడ్డలు ఉన్నవారిలోను, పుపుస ధమనులలో నెత్తురుగడ్డలు చేరిన వారిలోను హెచ్చుగా ( 500 మైక్రోగ్రాములు / లీటరునకు మించి ) ఉంటాయి.

    మిగిలిన రోగలక్షణములు లేక, శరీర నిశ్చలత ( Immobility ), సమీపకాలములో  రక్తపుగడ్డల అవకాశములు పెంచే శస్త్రచికిత్సలు, క్షతములు వంటి కారణములు లేనివారిలో డి - డైమరు విలువలు  తక్కువగా ఉంటే వారి నిమ్నసిరలలో రక్తపుగడ్డలు ఉండే అవకాశములు చాలా తక్కువ.

శ్రవణాతీత ధ్వని పరీక్షలు ( Ultrasonography, Doppler studies ) 

    శ్రవణాతీత ధ్వనితరంగ పరీక్షలతో సిరలను చిత్రీకరించినపుడు సిరలలో నెత్తురుగడ్డలు కనిపించవచ్చును. నెత్తురుగడ్డలు లేని సిరలు ఒత్తిడికి అణుగుతాయి ( compressible ). రక్తపుగడ్డలు ఉన్న సిరలు ఒత్తిడికి అణగవు ( non compressible ). డాప్లర్ పరీక్షతో రక్తగమనమును చిత్రీకరించవచ్చును. నిమ్నసిరలలో నెత్తురుగడ్డలు నిరూపించబడకపోతే అవసరమని అనిపిస్తే పరీక్షలను కొద్ది దినముల పిదప మరల చేయవచ్చును.

సిర చిత్రీకరణములు ( Contrast venography )

    వ్యత్యాస పదార్థములను సిరలలోనికి ఎక్కించి సిరలకు  ఎక్స్- రే లు, గణనయంత్ర త్రిమితీయ చిత్రీకరణము ( Computerized Axial Tomography ), అయస్కాంత ప్రతిధ్వని చిత్రీకరణములు ( Magnetic Resonance Imaging ) చేయవచ్చును. ఈ పరీక్షలను విరివిగా వాడరు.

    పుపుస ధమనులలో నెత్తురుగడ్డల వంటి ప్రసరణ అవరోధక పదార్థములు ( pulmonary emboli ) కనిపెట్టుటకు గణనయంత్ర  పుపుస ధమనీ చిత్రీకరణమును ( Computerized axial Tomography Pulmonary Angiograms ) విరివిగా వాడుతారు. 

శ్వాస / ప్రసరణ చిత్రములు ( Ventilation / Perfusion scans ) 

    రేడియోధార్మిక పదార్థములను ఊపిరి ద్వారాను, సిరలద్వారాను ఇచ్చి ఊపిరితిత్తులలో శ్వాసించు భాగములను, రక్తము ప్రసరించు భాగములను చిత్రీకరించవచ్చును ( Ventilation, Perfusion lung scan ; V / Q scan. ). పుపుసధమని శాఖలలో ప్రసరణ అవరోధకములు ( emboli ) ఉన్నపుడు ఊపిరితిత్తులలో ప్రసరణ లోపములు ( perfusion defects ) కనిపిస్తాయి. ఊపిరితిత్తులలో శ్వాసించు భాగములలో లోపములు ( ventilation defects ), శ్వాసనాళికలలో అవరోధకములను కాని, ఊపిరితిత్తులలో తాపమును ( pneumonia ) కాని సూచిస్తాయి. 

    మూత్రాంగ వైఫల్యము ( renal insufficiency ) గలవారిలోను, ఇతర కారణముల వలన ఎక్స్ రే వ్యత్యాస పదార్థములు వాడలేనప్పుడు రేడియోధార్మిక  శ్వాస / ప్రసరణ ( V / Q scans ) చిత్రీకరణములు ఉపయోగపడుతాయి.

    పుపుసధమని చిత్రీకరణము ( catheter Pulmonary angiogram ) ఉపయోగకరమే కాని గణనయంత్ర పుపుస ధమనీ చిత్రీకరణములనే ( CT  Pulmonary Angiogram ) విరివిగా వాడుతారు.

ఇతర పరీక్షలు 

    విద్యుత్ హృల్లేఖములు ( electrocardiography ), ఛాతి ఎక్స్ రేలు, ధమనీ రక్త వాయుపరీక్షలు (arterial blood gas studies ), జీవవ్యాపార రక్త పరీక్షలు (metabolic blood tests), రక్తములో ట్రొపోనిన్ ( troponin ),  శ్రవణాతీత ప్రతిధ్వని హృదయ చిత్రీకరణములు ( echocardiography ) పరోక్షముగా ఉపయోగపడుతాయి. 

చికిత్స 

    బాహ్య సిరలలో తాపమునకు, రక్తము గడ్డకట్టుటకు రక్తఘనీభవన అవరోధకములను ( anticoagulants ) వాడరు. నొప్పికి తాప నివారణులను ( anti inflammatory agents ) వాడవచ్చును. 

    మోకాలి క్రింద జానుసిరకు ( popliteal vein ) క్రింద ఉన్న  నిమ్నసిరలలో రక్తము ఘనీభవనము చెందుతే నొప్పికి ఉపశమన చికిత్స సరిపోతుంది. కాని రక్తఘనీభవనము తొడలో ఊరుసిరకు ( femoral vein ) వ్యాపిస్తే రక్తఘనీభవన అవరోధకములతో ( anticoagulants ) చికిత్స అవసరము .

రక్తఘనీభవన అవరోధకములు ( Anticoagulants ) 

    నిమ్నసిరలలో రక్తము గడ్డకట్టినా, పుపుస ధమని దాని శాఖలలో రక్తపుగడ్డలు ప్రసరణ అవరోధకములుగా ( pulmonary artery embolism ) చేరినా, నొప్పి, కాళ్ళపొంగులు, వ్రణములు, పుపుస ధమనిలో అధిక రక్తపుపోటు ( Pulmonary hypertension ), ఆకస్మిక మరణము వంటి పరిణామములు నివారించుటకు  చికిత్స అవసరము. చికిత్సకు ముందు రోగమును ధ్రువీకరించాలి.

    చికిత్సకు ముందు, ప్రాథమిక రక్తపరీక్షలు అవసరము. రక్తకణ గణనములు, జీవవ్యాపార పరీక్షలు ( metabolic blood tests ), రక్తఘనీభవన పరీక్షలు (  ProTime / International Normalised Ratio ; PT/ INR ), Activated Partial Thromboplastin Time ( APTT ) అవసరము.

    చికిత్సను హెపరిన్ తో ( Unfractionated Heparin ) గాని, తక్కువ అణుభారపు హెపరిన్ తో  ( Low Molecular Weight Heparin ( LMWH ) గాని, ఫాండాపేరినక్స్ తో ( fondaparinux ) గాని  ప్రారంభించి అదేసమయములో విటమిన్ ‘ కె ‘అవరోధకము వార్ఫెరిన్ ( Warfarin ) కూడా మొదలు పెడుతారు. 

    హెపరిన్ ను సిర ద్వారా ఇస్తారు. APTT విలువలు గమనిస్తూ మోతాదును సరిదిద్దుతారు. తక్కువ అణుభారపు హెపరిన్ ను ( Low Molecular Weight Heparin )  చర్మము దిగువ సూదిమందుగా ఇస్తారు. మూత్రాంగ వైఫల్యము  ( Renal insufficiency ) ఉన్నవారిలో దీని మోతాదును తగ్గించాలి. మూత్రాంగ వైఫల్యము తీవ్రముగా ఉంటే LMWH ను వాడకూడదు.

    Fondaparinux ను కూడా చర్మము క్రింద సూదిమందుగా ఇస్తారు. మూత్రాంగ వైఫల్యము ఉన్నవారిలో దీని మోతాదును తగ్గించాలి.

    హెపరిన్, తక్కువ అణుభారపు హెపరిన్ , fondaparinux లను కనీసము 5 దినములు వాడాలి. విటమిన్ కె అవరోధకము వార్ఫరిన్ ( నోటి ద్వారా ) మొదలు పెట్టి PT / INR రక్తపరీక్షలతో  మోతాదును సరిదిద్దుతు INR విలువ 2 కు వచ్చాక హెపరిన్, LMWH, fondaparinux లను మానివేస్తారు. 

    రక్తఘనీభవన అంశము Xa (10 a ) కు అవరోధకములు ( Factor X a inhibitors ) ఎపిక్సబాన్ ( apixaban ), రివరోక్సబాన్  ( rivaroxaban ), ఎండోక్సబాన్ (  endoxaban ), వార్ఫరిన్ కు ( Warfarin  ) బదులుగా వాడుటకు యిపుడు ప్రాచుర్యములో ఉన్నాయి. మూత్రాంగ వ్యాపారము బాగున్నవారిలో వీటి  మోతాదులను సరిదిద్దవలసిన అవసరము లేదు. PT / INR పరీక్షల అవసరము లేదు.

    డాబిగాట్రన్ ( dabigatran ) థ్రాంబిన్ అవరోధకము ( Thrombin inhibitor ) వార్ఫరిన్ బదులు రక్తము గడ్డకట్టుటను అరికట్టుటకు వాడవచ్చును.

 

    రక్తఘనీభవనము కలిగించే యితర వ్యాధులు లేనివారిలో రక్తఘనీభవన అవరోధకములను ( anticoagulants ) మూడు మాసములు వాడుతారు.

    రక్తఘనీభవనము శీఘ్రతరము కావించు వ్యాధులు ఉన్నవారిలో చికిత్స నిరంతరముగా  వాడవలసి ఉంటుంది. 

    చికిత్స వలన రక్తస్రావములు అధికముగా కలుగుతే రక్తఘనీభవన అవరోధకములను (anticoagulants ) తాత్కాలికముగా ఆపివేయాలి.

 అధోబృహత్సిరలో జల్లెడలు ( inferior vena cava filter devices ) 

    కాళ్ళ నిమ్నసిరలలో రక్తపుగడ్డలు ఏర్పడిన వారిలో రక్తస్రావ ఉపద్రవములు ( hemorrhage complications ) ఉండుట వలన రక్తఘనీభవన అవరోధకములు ( anticoagulants) వాడలేనపుడు వారి అధో బృహత్సిరలో ( inferior vena cava ) జల్లెడ పరికరములను అమర్చి పుపుస ధమనులలోనికి రక్తపుగడ్డలు చేరకుండా నిరోధిస్తారు.

నెత్తురుగడ్డల విచ్ఛేదన చికిత్స ( Thrombolytic therapy ) 

    పుపుస ధమని, దాని శాఖలలో విస్తృతముగా నెత్తురుగడ్డలు చేరుకొని ( massive pulmonary arterial embolism ) రక్తపీడనము పడిపోతే ( hypotension ) వ్యాధిగ్రస్థులకు అధిక రక్తస్రావ ప్రమాదము లేనప్పుడు సిర ద్వారా recombinant tissue plasminogen activator ( alteplase ) ని ఎక్కించి రక్తపుగడ్డలను విచ్ఛేదించు యత్నము చేస్తారు. 

    హృదయపు కుడి భాగము వైఫల్యము పొందినపుడు, పుపుస ధమనిలో నెత్తురుగడ్డలను విచ్ఛేదించుటకు rtpa ను ( alteplase ) వాడవచ్చును.

ఇతర చికిత్సలు 

    నిమ్నసిరలలో నెత్తురుగడ్డల వలన కాళ్ళలో పొంగులు ఉంటే కాళ్ళను ఎత్తుగా ఉంచుతే పొంగు తగ్గే అవకాశము ఉన్నది. ( హృదయవైఫల్యము ( congestive heart failure ) వలన రెండు కాళ్ళు, రెండు పాదములలో పొంగులు ఉన్న రోగులు కాళ్ళను ఎత్తుగా పెట్టుకో కూడదు. అలా చేస్తే కాళ్ళలోను, పాదముల లోను చేరిన ద్రవము గుండెకు, ఊపిరితిత్తులకు చేరి ఆయాసము హెచ్చయే అవకాశము ఉంది. )

   

    సాగు మేజోళ్ళు ( graduated elastic stockings ) కాళ్ళ పొంగులు తగ్గించుటకు ఉపయోగపడుతాయి.

చలనము ( ambulation ) 

    నిశ్చలత వలన నిమ్న సిరలలో నెత్తురుగడ్డలు ఏర్పడుతాయి. అందువలన వ్యాధిగ్రస్థులను నడవమని ప్రోత్సహించాలి. నడవగలిగిన వారు ఎల్లప్పుడు మంచము పట్టుకొని ఉండకూడదు. 

    ప్రాణాపాయ పరిస్థితులలో మందులతో నెత్తురుగడ్డల విచ్ఛేదన జరగనపుడు, కృత్రిమనాళములతో పుపుస ధమనిలోని రక్తపుగడ్డలను తొలగించుట ( catheter embolectomy ), శస్త్రచికిత్సతో పుపుస ధమనిలోని నెత్తురుగడ్డలను తొలగించుట ( surgical embolectomy ) వంటి ప్రక్రియలు అనుభవజ్ఞులు చేపట్టవచ్చును.

నివారణ       

    నడక, కాలి పిక్కల వ్యాయామము ( calf exercises ), చలనము ( ambulation ), నిమ్నసిరలలో నెత్తురుగడ్డలను నివారించుటకు తోడ్పడుతాయి. శస్త్రచికిత్సల తర్వాత రోగులను త్వరితముగా నడిపించుటకు యత్నించాలి. కాలి పిక్కలపై విరామములతో ఒత్తిడి పెట్టు సాధనములు, కాళ్ళకు వ్యాయామము చేకూర్చు సాధనములు రక్తపుగడ్డలను నివారించుటకు తోడ్పడుతాయి.

    కృత్రిమ కీళ్ళ శస్త్రచికిత్సల తర్వాత రక్తఘనీభవన అవరోధకములను కొన్ని వారములు వాడుతారు. రక్తఘనీభవన అవకాశములు హెచ్చుగా ఉన్నవారిలో కూడా రక్తము గడ్డకట్టుట నివారించు ఔషధములను జాగ్రత్తగా వాడాలి. 

పదజాలము 

Abscess = చీము తిత్తి ( గ.న )

Alveoli = పుపుసగోళములు ( గ.న )

Aneurysm = ధమని బుడగ ; ధమనీ బుద్బుదము ( గ.న )
Anterior tibial vein = పూర్వజంఘిక సిర ( గ.న )

Arterial blood gas studies = ధమనీరక్త వాయుపరీక్షలు ( గ.న )

Anti inflammatory agents = తాప నివారణులు (గ.న )

Anticoagulants = రక్తఘనీభవన అవరోధకములు ( గ.న )

Auto antibodies = స్వయంప్రహరణ ప్రతిరక్షకములు ( గ.న )

Baker’s cyst of Gastrocnemio- semimebranosus bursa  = జానుభస్త్రిక బుద్బుదము ( గ.న )

Cancers = కర్కటవ్రణములు ( గ.న )
Clotting factors = రక్తఘనీభవన అంశములు ( గ.న )

Common ileac vein  = శ్రోణిసిర ( గ.న )

Computerized Axial Tomography = గణనయంత్ర త్రిమితీయ చిత్రీకరణము ( గ.న ) ; గణనయంత్ర త్రిదిశ చిత్రీకరణము ( గ.న )

Coronary artery diseases = హృదయధమనీ వ్యాధులు 

costochondrtis = పార్శ్వాస్థి-మృదులాస్థి తాపము ( గ.న )

Deep fascia = కండర ఆచ్ఛాదనము ( గ.న )

Deep veins = నిమ్నసిరలు ( గ.న )

Deep vein thrombosis = నిమ్నసిర రక్తఘనీభవనము ( గ.న )

Digital vein  = అంగుళిక సిర ( గ.న )

Dissecting aortic aneurysm = బృహద్ధమని విదళన వ్యాకోచము ( గ.న )

Dorsal venous arch of foot = ఊర్ధ్వపాద సిరచాపము  ( గ.న )

Echocardiography =  ప్రతిధ్వని హృదయ చిత్రీకరణము ( గ.న )

Emboli = రక్తప్రసరణ అవరోధక పదార్థములు ( గ.న )

External ileac vein = బాహ్యశ్రోణిసిర ( గ.న )

Femoral vein  = ఊరుసిర 

Fibrin = తాంతవము 

Fibrinogen = తాంతవజని 

Great saphenous vein = గరిష్ఠ దృశ్యసిర ( గ.న )

hematoma = కణజాలపు రక్తపుగడ్డ ( గ.న )

Hemoptysis  =  రక్త కఫము

Hemostasis = రక్తస్రావ నివారణ ; రక్తస్థిరత్వము ( గ.న )

Hyper coagulability =  అధిక ( శీఘ్ర ) రక్త ఘనీభవనము ( గ.న )

Inferior venacava = అధోబృహత్సిర 

Internal ileac vein = అంతర శ్రోణిసిర 

Intima = రక్తనాళపు లోపొర  ( గ.న )

Lesser saphenous vein = కనిష్ఠ దృశ్యసిర ( గ.న )

Magnetic Resonance Imaging = అయస్కాంత ప్రతిధ్వని చిత్రీకరణము ( గ.న )

Medially = మధ్యస్థముగా 

Perfusion defects = రక్త ప్రసరణ లోపములు ( గ.న )

Paroxysmal nocturnal hemoglobinuria ( PNH ) = సంవిరామ నిశా రక్త ( వర్ణక ) మూత్రము ( గ.న )

Pericarditis = హృత్కోశ తాపము ( గ.న )

Platelets = రక్తఫలకములు ( గ.న )

Pleural diseases = పుపుసవేష్టన వ్యాధులు 

Popliteal vein = జానుసిర ( గ.న )

Posterior tibial vein = పృష్ఠజంఘిక సిర ( గ.న )

Primary hemostasis  = ప్రాథమిక రక్తస్థిరత్వము ( గ.న )

Pulmonary arteries = పుపుస ధమనులు

Pulmonary arterial embolism = పుపుసధమనిలో( రక్తప్రసరణ ) అవరోధకము ( గ.న )

Saphenous orifice  = దృశ్యసిర రంధ్రము ( గ.న )

Secondary hemostasis  = ద్వితీయ రక్తస్థిరత్వము ( గ.న )

Superficial veins = బాహ్యసిరలు

Thrombus = నెత్తురుగడ్డ

Thrombolytic therapy = నెత్తురుగడ్డల విచ్ఛేదన చికిత్స ( గ.న )

Ultrasonography = శ్రవణాతీత ధ్వని చిత్రీకరణ ( గ.న )

ventilation defects = శ్వాస లోపములు ( గ.న )

( వైద్యవిషయములను తెలుగులో నా శక్తిమేరకు చెప్పుట నా వ్యాసముల లక్ష్యము. ఉపయుక్తము అనుకుంటే నిరభ్యంతరముగా పంచుకొనవచ్చును. )

గుల్ల ఎముకలవ్యాధి ( Osteoporosis )

 ( తెలుగుతల్లి కెనడా వారి సౌజన్యముతో ):

    గుల్ల ఎముకల జబ్బు

     ( Osteoporosis )

                                                                      డాక్టరు గన్నవరపు నరసింహమూర్తి .

  గుల్ల ఎముకల జబ్బు ( అస్థిసాంద్ర క్షీణత ; Osteoporosis   ) 

 

    గుల్ల ఎముకల జబ్బులో  ఎముకల  సాంద్రత తగ్గి ఎముకలు బలహీనమవుతాయి. బలహీనమయిన ఎముకలు ప్రమాదములలో తక్కువ శక్తికే సులభముగా విఱుగుతాయి. ఈ వ్యాధి బారికి  వెన్నుపూసలు ( vertebrae ), తుంటి ఎముకలు ( hip bones ), ముంజేతి ఎముకలు ( forearm bones ) ఎక్కువగా గుఱి అయి చిన్న చిన్న ప్రమాదములకే విఱుగుతుంటాయి. 

    గుల్ల ఎముకల జబ్బు ( అస్థిసాంద్ర క్షీణత ) వయస్సు పైబడిన వారిలో కనిపిస్తుంది. ఏబది సంవత్సరముల వయస్సు దాటిన వారిలో సుమారు 30 శాతము మందిలోను ఎనుబది సంవత్సరములు మించిన వారిలో సుమారు 70 శాతము మందిలోను అస్థిసాంద్ర క్షీణత పొడచూపుతుంది. ఋతుస్రావములు తప్పిన స్త్రీలు వారితో  సమాన వయస్సు గల పురుషులు కంటె అస్థిసాంద్ర క్షీణత బారికి ఎక్కువగా గుఱి అవుతారు. అందువలన వీరిలో ఎముకలు విఱుగుట అధికముగా చూస్తాము.

    అందఱిలోను యౌవనములో ఉన్నపుడు ఎముకలు బలముగా ఉంటాయి. ఎముకలలో ఉండే సజీవకణములు వలన ఎముకలలో నిత్యము నిర్మాణ ప్రక్రియ ( bone formation  ), శిథిల ప్రక్రియ (bone resorption ) జరుగుతుంటాయి. 

    ఎముకల నిర్మాణ ప్రక్రియలో అస్థినిర్మాణ కణములు ( osteoblasts  ), ఎముకల శిథిల ప్రక్రియలో అస్థిశిథిల కణములు ( osteoclasts ) పాల్గొంటాయి.

    గరిష్ఠ అస్థిరాశి ( peak bone mass ) తక్కువగా ఉన్నవారిలోను, ఎముకల నిర్మాణ ప్రక్రియ తగ్గిన వారిలోను, ఎముకల శిథిల ప్రక్రియ హెచ్చయిన వారిలోను ఎముకలు బలహీనపడుతుంటాయి. 

కారణములు 

    వయస్సుతో కలిగే  గుల్ల ఎముకల జబ్బుని ప్రాథమిక అస్థిసాంద్ర క్షీణత గా ( Primary Osteoporosis  )  పరిగణిస్తారు. ఆహారములో కాల్సియం, విటమిను డి లోపములు ఈ వ్యాధి కలుగుటకు దోహదపడుతాయి.

    ఇతర వ్యాధుల వలన కలిగే గుల్ల ఎముకల జబ్బుని ద్వితీయ అస్థిసాంద్ర క్షీణత గా ( Secondary Osteoporosis ) పరిగణిస్తారు.

 గుల్ల ఎముకల జబ్బు కలిగించు ఇతర వ్యాధులు 

1 . వినాళగ్రంథి వ్యాధులు ( Endocrine disorders ) 

సహగళగ్రంథి ఆధిక్యత ( Hyperparathyroidism  ) 

    కంఠములో ఉండే గళగ్రంథులకు ( Thyroid glands ) వెనుక భాగములో ఆనుకొని చెఱి ఒకపక్క మీది భాగములో ఒకటి, క్రింద భాగములో ఒకటి, మొత్తము నాలుగు సహగళ గ్రంథులు ( Parathyroid glands ) ఉంటాయి. ఇవి పరిమాణములో 6 మి.మీ పొడవు 4 మి.మీ. వెడల్పు, 2 మి.మీ మందము కలిగి ఉంటాయి. ఈ గ్రంథులు శరీరములోను రక్తములోను కాల్సియమ్ ( Calcium  ), ఫాస్ఫేట్ ( Phosphate  ) ప్రమాణములను వాటి వినాళ స్రావకముతో ( Parathyroid hormone ) నియంత్రిస్తాయి. ఎముకల జీవవ్యాపారము ( metabolism ) కూడా సహగళ గ్రంథి స్రావకముపై ఆధారపడి ఉంటుంది.

    ఈ సహగళ గ్రంథుల చైతన్యము ఎక్కువయినచో వాటి స్రావక ప్రభావము వలన ఎముకల నుంచి కాల్సియమ్ ఎక్కువగా సంగ్రహించబడుతుంది. రక్తములో కాల్సియమ్ ప్రమాణములు పెరుగుతాయి. ఎముకలలో సాంద్రత తగ్గి గుల్ల ఎముకల వ్యాధి ( osteoporosis ) కలుగుతుంది. 

ఇతర వినాళగ్రంథుల వ్యాధులు 

    ఎడ్రినల్ గ్రంథులలో వెలుపలి భాగపు ( adrenal cortex  ) స్రావకములు కార్టికోష్టీరాయిడులు ఎక్కువయి వచ్చే కుషింగ్ సిండ్రోమ్ ( Cushing syndrome ), గళగ్రంథి ఆధిక్యత ( hyperthyroidism), బీజగ్రంథులహీనత ( hypogonadism ), పిట్యూటరీ గ్రంథి స్రవించు ప్రవర్ధన స్రావకపు ( Growth hormone ) ఆధిక్యత, పిట్యూటరీ గ్రంథిలో కలిగే  ప్రొలాక్టినోమా ( Prolactinoma ) అనే పెరుగుదల  వలన కూడా గుల్ల ఎముకల వ్యాధి  కలుగవచ్చును.

    అండాశయములు ( ovaries ) తొలగించిన స్త్రీలలోను, ఋతుస్రావములు తప్పిన స్త్రీలలోను గుల్ల ఎముకల వ్యాధి  ఎక్కువగా కలుగుతుంది.

2. రక్తోత్పాదన వ్యాధులు ( hematopoietic disorders ) 

    ఎముకల మజ్జలో ( bone marrow ) రక్తము ఉత్పత్తి అవుతుంది. లవిత్రకణ వ్యాధి ( sickle cell disease), థలసీమియా ( thalassemia ), Multiple myeloma, leukemias, lymphomas, polycythemia vera వంటి వ్యాధులలో అస్థిసాంద్ర క్షీణత ( Osteoporosis  ) కలుగవచ్చును.

3. సంధాన కణజాల వ్యాధులు ( connective tissue disorders ) 

a). అస్థికణజాల ఉత్పత్తి దోషము ; పెళుసు ఎముకల వ్యాధి ( Osteogenesis imperfecta ; Brittle bone disease ) 

    ఈ వ్యాధి జన్యుపరముగా సంక్రమిస్తుంది. ఈ వ్యాధిలో ఎముకల మాతృక ( matrix ) లోను, ఇతర అవయవములలోను కొల్లజెన్-1 ( collagen-1 ) అనే సంధానపు మాంసకృత్తి ( connective tissue protein ) ఉత్పత్తిలో దోషము ఉండుట వలన గుల్ల ఎముకల వ్యాధి కలిగి, ఎముకలు పెళుసుగా ఉండి,  సులభముగా విఱుగుతుంటాయి. వీరి కన్నుల శ్వేతపటలములు కొల్లజెన్-1 లోపము వలన  నీలివర్ణములో ఉంటాయి, వీరిలో వినికిడి లోపములు, వదులు కీళ్ళు, దంతములలో లోపములు, శ్వాసలో ఇబ్బంది మొదలగు ఇతర లక్షణములు వ్యాధి నిర్ధారణకు తోడ్పడుతాయి. 

 b).  మూత్రములో హోమోసిష్టిన్  విసర్జన  ( homocystinuria  )

    జన్యుపరముగా కలిగే ఈ సంధానకణజాల వ్యాధిలో ( connective tissue disorder ) హోమోసిష్టిన్ అను ఎమైనో ఆమ్లము ( amino acid ) మూత్రములో అధికముగా విసర్జింపబడుతుంది. వీరిలో గుల్ల ఎముకల వ్యాధి తఱచు కలుగుతుంది.

4. మూత్రాంగ వ్యాధులు ( Renal disorders ) 

     

    దీర్ఘకాల మూత్రాంగ వైఫల్యము ( Chronic renal failure ), మూత్ర నాళికలలో ఆమ్లవిసర్జన లోపము వలన కలుగు మూత్రనాళిక ఆమ్లీకృతము ( Renal tubular acidosis ), కాల్సియమ్ అధిక విసర్జన ( hypercalciurea ) వ్యాధులలో కాల్సియమ్ విసర్జన ఎక్కువగా ఉండి కాల్సియమ్ నష్టము కలిగి అస్థిసాంద్ర క్షీణత ( osteoporosis  ) కలుగుతుంది.

5. జీర్ణమండల వ్యాధులు ( gastrointestinal disorders ) 

    జఠర ఖండనము ( gastrectomy ) జరిగిన వారిలోను, సీలియక్ వ్యాధి ( celiac disease ), ప్రాథమిక  పైత్యనాళిక నారంగ కాలేయవ్యాధి ( primary biliary cirrhosis ), ఇతర అజీర్తి ( indigestion  ), సంగ్రహణ వ్యాధులు ( assimilation  ) కలవారిలోను ప్రేవులలో కాల్సియమ్  సంగ్రహణము ( absorption ) తగ్గుతుంది . వీరిలో గుల్ల ఎముకల వ్యాధి  కలిగే అవకాశములు హెచ్చు .

6. ఔషధములు 

a ). కార్టికోష్టీరాయిడులు ( corticosteroids ) 

    హైడ్రొకార్టిసోన్ ( hydrocortisone  ) దినమునకు 30 మి.గ్రాములు, ప్రెడ్నిసొలోన్ ( prednisolone )  7.5 మి.గ్రాములకు సమానమయిన కార్టికోష్టీరాయిడులు మూడు మాసములకు మించి  దీర్ఘకాలము వాడే వారిలో  అస్థిసాంద్ర క్షీణత ( osteoporosis  ) కలుగుతుంది. వీరి ప్రేవులలో  కాల్సియమ్ సంగ్రహణము ( absorption ) తగ్గుతుంది. అస్థినిర్మాణ కణముల ( osteoblasts ) చైతన్యము తగ్గి, అస్థిశిథిల కణముల ( osteoclasts  ) చైతన్యము పెరిగి ఎముకల నుంచి కాల్సియమ్ ఎక్కువగా సంగ్రహించబడుతుంది. మూత్రములో కాల్సియమ్ విసర్జన పెరుగుతుంది. అందుచే వీరిలో గుల్ల ఎముకల వ్యాధి కలిగే అవకాశము హెచ్చు.

b). ఆమ్లయంత్ర అవరోధకములు ( Proton pump inhibitors ) 

    జీర్ణాశయములో ఆమ్ల స్రావమును ( acid secretion ) నిరోధించు ఆమ్లయంత్ర అవరోధకములను ( proton pump inhibitors  ex ; omeprazole, esomeprazole, lansoprazole ) వాడేవారి జీర్ణాశయములో ఆమ్లము తగ్గుట వలన  కాల్సియమ్ కార్బొనేట్ సంగ్రహణము ( absorption ) మందగిస్తుంది. దీర్ఘకాలము ఈ మందులు వాడే వారిలో అస్థిసాంద్ర  క్షీణత ( osteoporosis  ) కలిగే అవకాశము ఉన్నది. వీరు కాల్సియమ్ సిట్రేట్ ( calcium citrate ) వాడి కాల్సియమ్ లోటును భర్తీచేసుకోవచ్చును.

c) . మూర్ఛ నివారిణులు ( anticonvulsants ) 

    మూర్ఛ నివారిణులు  కాలేయములో విటమిన్ డి విచ్ఛేదనను పెంచి కాల్సియమ్, ఫాస్ఫేట్ ప్రమాణముల లోపమునకు దారితీసి గుల్ల ఎముకల వ్యాధిని కలిగిస్తాయి. 

7. జన్యు వ్యాధులు ( Genetic disorders ) 

   జన్యుపరముగా వచ్చే Turner syndrome, Klinefelter syndrome  లు ఉన్నవారిలో గుల్ల ఎముకల వ్యాధి కలిగే అవకాశములు హెచ్చు.

    గుల్ల ఎముకల వ్యాధి కలగించు ఇతర కారణములు :

వ్యాయామ లోపము 

    శరీర భారము వహించే వ్యాయామములు నడక, త్వరిత నడక, పరుగులు, మెట్లు ఎక్కుట గుల్ల ఎముకల వ్యాధిని అరికట్టుటకు తోడ్పడుతాయి. వ్యాయామము లేకపోయినా, చాలా ఎక్కువయినా అస్థిసాంద్ర  క్షీణత త్వరితమవుతుంది.

    విటమిన్ డి, కాల్సియమ్ ల వాడుక తగ్గినపుడు అస్థిక్షీణత కలుగుతుంది. ఆహారములో కాల్సియమ్, విటమిన్ డి లు లోపించినవారు, సూర్యరశ్మి శరీరమునకు తగినంత సోకని వారు కాల్సియమ్, విటమిన్ డి లు ప్రత్యేకముగా తీసుకోవాలి.

    పొగత్రాగే వారిలోను, మితము మీఱి మద్యపానము సలిపేవారిలోను గుల్ల ఎముకల వ్యాధి కలిగే అవకాశము హెచ్చు.

    శరీర భారము తక్కువగా ఉన్నవారిలో గుల్ల ఎముకల వ్యాధి అధికముగా కలుగుతుంది.

    తెల్ల జాతీయులలోను, ఆసియాఖండ ప్రజలలోను గుల్ల ఎముకల వ్యాధి తఱచు కనిపిస్తుంది. నల్ల జాతీయులలో అస్థిసాంద్ర క్షీణత తక్కువగా చూస్తాము.

 గుల్ల ఎముకల వ్యాధి లక్షణములు 

    చాలా మందిలో అస్థిసాంద్ర క్షయము ఏ లక్షణములను చూపకుండా క్రమముగా హీనమవుతుంది. వ్యాధి తీవ్రమయిన వారిలో చిన్న చిన్న ప్రమాదములలోను, పడిపోవుటల వలన వెన్నుపూసలు ఒత్తిడికి గుఱయి కుచించుకుపోవుట ( compression fractures ), తుంటి ఎముకలు, ముంజేతి ఎముకలు, భుజపు టెముకలు విఱుగుట సంభవిస్తాయి. ఆపై ఎముకల నొప్పులు, కీళ్ళనొప్పులు కలుగుతాయి.  

    

    ఉరస్సులో క్రింది వెన్నుపూసలు, నడుములో వెన్నుపూసలు వాటికి  పైన, క్రింద ఉన్న వెన్నుపూసల మధ్య  అణచబడి కుచించినపుడు, వాటిని  సంపీడన అస్థి భంగములుగా ( compression fractures )  పరిగణిస్తారు. వాటి వలన దీర్ఘకాలపు నడుము నొప్పులు, ఎత్తు తగ్గుట, గూని, చలనములో ఇబ్బంది  కలుగ గలవు. వెన్నుపాము , వెన్నునాడులు ఒత్తిడికి గుఱి అయే అవకాశము కూడా ఉన్నది.

    వైద్యులు పరీక్ష చేసినపుడు రోగి ఎత్తు తగ్గిఉండుట, అంగస్థితిలో మార్పు, గూని ( kyphosis  ),  వెన్నెముకలో పక్క వంకరలు ( scoliosis  ), వెన్నెముకలో నొప్పులు కనుగొనే అవకాశము ఉన్నది. 

 పరీక్షలు 

   రక్తపరీక్షలతో రక్తకణముల గణనములు, కాల్సియమ్, ఫాస్ఫేట్ లతో సహా విద్యుద్వాహక లవణముల ( electrolytes  ) విలువలు, మూత్రాంగ వ్యాపార ప్రమాణములు ( blood urea nitrogen and creatinine ), ఆల్కలైను ఫాస్ఫటేజ్ ( serum Alkaline Phosphatase ) విలువ, కాలేయ వ్యాపార పరీక్షలు ( liver function tests ), గళగ్రంథి వ్యాపార పరీక్షలు ( thyroid function tests ), 25- హైడ్రాక్సీ విటమిన్ డి విలువలు, పురుషులలో టెష్టోష్టెరోన్ విలువలు తెలుసుకోవాలి.

    సీలియక్ వ్యాధి నిర్ణయమునకు tissue transglutaminase antibodies విలువలకు రక్తపరీక్షలు చేయాలి. 

    

    రక్తద్రవములో  కాల్సియమ్ ( serum calcium ) విలువలు పెరిగి ఉంటే రక్తద్రవములో సహగళగ్రంథి స్రావకపు  ( parathyroid hormone ) విలువలు పరీక్షించాలి. 

    

    రక్తపరీక్షలు అన్నీ బాగుంటే ఇతర వ్యాధి లక్షణములు లేనపుడు గుల్ల ఎముకల వ్యాధిని ప్రాథమిక వ్యాధిగా పరిగణించవచ్చును.

అస్థిసాంద్రత చిత్రీకరణము ( Bone Mineral Densitometry  )

    శరీరములో ఎముకల చిత్రీకరణము చేసి అస్థిసాంద్రతను ( Bone density ) నిర్ణయించి అస్థి ( సాంద్ర ) క్షీణత ( osteoporosis ) గల వారిని గుర్తించవచ్చును. ఈ చిత్రీకరణము Dual Energy X-ray absorptiometry Scan తో ( DEXA Scan ) చేస్తారు. ఎక్స్ రేలను రెండు భిన్న మోతాదులలో వాడి తుంటి ఎముకలను (hips ), వెన్నెముకను ( spine ) చిత్రీకరిస్తారు. చిత్రములతో ఎముకల సాంద్రతను ( bone density  ) గణించి సాంద్రతకు T score, Z score లను ఆపాదిస్తారు.

    ఒక వ్యక్తి అస్థిసాంద్రతకు ( Bone density ), యువజనుల సగటు అస్థిసాంద్రతకు,  గల ప్రమాణ వ్యత్యాసము ( standard deviation ) ఆ వ్యక్తి T- score తెలియపరుస్తుంది . 

       

T- score, - 2.5  కంటె తక్కువ ఉంటే అస్థిసాంద్ర క్షీణత ( osteoporosis ; గుల్ల ఎముకల వ్యాధి )  నిర్ధారిస్తారు. 

T - score,  -1 నుంచి -2.5 వఱకు ఉంటే అది ఎముకల బలహీనతను ( osteopenia ) ధ్రువపఱుస్తుంది.

    ఒక వ్యక్తి అస్థిసాంద్రతకు, ఆ వ్యక్తికి సమాన వయస్సు, బరువు, లింగములకు చెందిన మనుజుల సగటు అస్థి సాంద్రతకు, కల  ప్రమాణ వ్యత్యాసము ( standard deviation ) ఆ వ్యక్తి  Z- score తెలుపుతుంది . 

     40 సంవత్సరముల వయస్సు లోపలి వారిలో గుల్ల ఎముకల వ్యాధిని నిర్ధారించుటకు  Z- scores పరిగణనలోనికి తీసుకుంటారు. 

    గుల్ల ఎముకల వ్యాధి కలిగే అవకాశములు ఉన్నవారిలో అస్థిసాంద్ర చిత్రీకరణము ( Bone Mineral Densitometry ) అవసరము. 65 సంవత్సరములు పైబడిన స్త్రీలలోను, 70 సంవత్సరములు పైబడిన పురుషులు అందఱిలోను అస్థిసాంద్ర చిత్రీకరణములు చేసి పరిశీలించుట వలన గుల్ల ఎముకలవ్యాధి ( osteoporosis  ) కలవారిని ఎముకలు విఱుగక మున్నే గుర్తించి వారికి చికిత్సలు చేయుట వలన ఎముకలు విఱుగుట ( అస్ధిభంగములు, fractures ) తగ్గించగలుగుతాము. 

చికిత్స 

    కాల్సియమ్ :  గుల్ల ఎముకల వ్యాధిని నివారించుటకు, చికిత్సకు కూడా తగినంత కాల్సియమ్  వాడవలసి ఉంటుంది. కాల్సియమ్ ఎంత అవసరమో వయస్సు, లింగములపై ఆధారపడుతుంది. 

    25-65 సంవత్సరముల మధ్య  పురుషులకు దినమునకు 1000 మి.గ్రా ల కాల్సియమ్ అవసరము.

 

    65 సంవత్సరములు దాటిన పురుషులకు దినమునకు 1200 మి.గ్రా ల కాల్సియమ్ అవసరము.

    25-50 సంవత్సరముల మధ్య స్త్రీలకు దినమునకు 1000 మి.గ్రాములు , 

    50 సంవత్సరములు దాటిన స్త్రీలకు దినమునకు 1200 మి.గ్రా. ల కాల్సియమ్ అవసరము.

    మనము తీసుకునే ఆహారములో పాలు , పెరుగులలో కప్పుకు ( 240 మి.లీ ) 300 మి.గ్రా ల కాల్సియమ్ ఉంటుంది. మిగిలిన ఆహార పదార్థములతో మనకు సుమారు 250 మి.గ్రాల కాల్సియమ్ లభిస్తుంది . ఆహారము వలన తగినంత కాల్సియమ్ వినియోగించని వారు  కాల్సియమ్ అదనముగా తీసుకొని లోపమును భర్తీ చెయ్యాలి. 

   

    కాల్సియమ్ కార్బొనేట్ సంగ్రహణకు జీర్ణాశయపు ఉదజ హరికామ్లము ( hydrochloric acid ) అవసరము. ఆమ్ల నిరోధకములు ( antacids ), కడుపులో ఆమ్లపు ఉత్పత్తిని అరికట్టు మందులు వాడేవారు, జఠర ఖండన శస్త్రచికిత్స ( gastric resection  ) అయినవారు  కాల్సియమ్ సిట్రేట్ ను ( Calcium Citrate ) వాడుకోవాలి.

విటమిన్  డి 

    చాలా మందిలో విటమిన్ డి లోపము సాధారణము. రక్తములో 25-  హైడ్రాక్సీ వైటమిన్ డి ప్రమాణములు  ( serum 25- hydroxy vitamin D ) 30 నానో గ్రాములు / మి. లీ లకు మించి ఉండాలి. 

    50 సంవత్సరములు దాటిన వారికి దినమునకు 600 - 800 IU ( International Units ) విటమిన్ డి అవసరము. ఆహారమునకు అదనముగా 200-400 IU విటమిన్ డి అవసరము అవవచ్చును. విటమిన్ డి లోపము హెచ్చుగా ఉన్నవారికి హెచ్చు మోతాదుల విటమిన్ డి అవసరము. సూర్యరశ్మి సోకేవారి చర్మములో విటమిన్ డి ఉత్పత్తి కొంత జరుగుతుంది.

వ్యాయామము  : చేయగలిగేవారు తగినంత వ్యాయామము చేయాలి. 

ఔషధములు 

    అస్థిసాంద్ర క్షీణత కలవారిలో డెక్సా టి విలువ ( DEXA T Score ) -2 కంటె తక్కువ ఉన్నవారిలోను ; 

    బలహీనులలోను, అదివఱకు తుంటి ఎముక, వెన్నుపూసలు విఱిగిన వారిలోను DEXA T Score -1.5  కంటె తక్కువ ఉంటే ఎముకలు విఱుగుట ( fractures ) అరికట్టుటకు ఔషధ చికిత్స అవసరము.

బైఫాస్ఫొనేటులు ( Biphosphonates ) 

                      

    గుల్ల ఎముకల వ్యాధి కలవారిలో బైఫాస్ఫొనేటులు ఎముకలు విఱుగుటను ( fractures ) 30-60 శాతము వఱకు తగ్గిస్తాయి. ఇవి ఎముకల నుంచి కాల్సియమ్ సంగ్రహణము ( absorption ) అరికట్టి ఎముకల శిథిలమును ( bone resorption ) మందగింపచేస్తాయి. 

    ఎలెన్డ్రోనేట్  ( Alendronate ), రిసెడ్రొనేట్ ( Risedronate ), ఐబాన్డ్రొనేట్ ( Ibandronate ) నోటి ద్వారా తీసుకుందుకు అందుబాటులో ఉన్నాయి. 

    ఈ బైఫాస్ఫొనేటులను ఉదయము నిద్ర లేచాక ఖాళీ కడుపుతో  240 మి.లీ ( 8 ఔన్సులు ) మంచినీళ్ళతో తీసుకోవాలి. తర్వాత 30 నిమిషముల వఱకు ఆహారము, యితర పానీయములు తీసుకోరాదు. మందు తీసుకున్నాక 30 నిమిషములు నిటారు స్థితిలో ఉండాలి. అలా ఉండకపోతే మందు అన్ననాళిక లోనికి తిరోగమనము చెంది అక్కడ తాపము ( esophagitis ), వ్రణములు ( esophageal ulcers ) కలిగించవచ్చును . ఈ మందులతో పాటు కాల్సియమ్, విటమిన్ డి లు ఆహారముతో అదనముగా ఇవ్వాలి.

    ఈ మందులు దీర్ఘకాల మూత్రాంగ వైఫల్యము కలవారిలోను, అన్ననాళ వ్యాధులు ( esopgageal diseases )  గలవారిలోను వాడకూడదు.

    సిరల ద్వారా ఇచ్చుటకు ఐబాన్డ్రొనేట్ ( Ibandronate, మూడు మాసములకు ఒకసారి ఇస్తారు), జొలెన్డ్రొనేట్ ( Zolendronate ) సంవత్సరమునకు ఒకసారి ఇస్తారు.) మందులు లభ్యము.  

    ఎముకలకు వ్యాపించిన కర్కట వ్రణములు ( metastatic bone cancers ) కలవారిలో   బైఫాస్ఫొనేటులు వాడినపుడు  దవడ ఎముక శిధిలమయే ( osteonecrosis ) అవకాశము ఉన్నది.

రలోక్సిఫీన్ ( Raloxifene ) 

    రలోక్సిఫీన్ ఎష్ట్రొజెన్ గ్రాహకములను ( estrogen receptors ) సవరించు ఔషధము. ఎముకలలో ఇది ఎష్ట్రొజెన్ కు అనుకూలముగాను, స్తనములు, గర్భాశయములపై ఎష్ట్రొజెన్ కు ప్రతికూలముగాను పనిచేస్తుంది. ఇది ఎముకల సాంద్రత పెంచుటకు ఉపయోగపడుతుంది. బైఫాస్ఫొనేటులు తీసుకోలేని వారికి ఈ మందు ఉపయోగకరము. ఈ ఔషధము వలన రక్తనాళములలో రక్తపుగడ్డలు ( thrombosis ) ఏర్పడే అవకాశము ఉన్నది. 

    ఎష్ట్రొజెన్ లు ( estrogens  ) గుల్ల ఎముకల వ్యాధిని అరికట్టగలిగినా వాటిని వాడిన వారిలో హృద్రోగములు, మస్తిష్క విఘాతములు ( cerebrovascular accidents ), నిమ్నసిరలలో రక్తపుగడ్డలు ( deep vein thrombosis ) కలిగే అవకాశములు  హెచ్చగుట వలన ఎష్ట్రొజెన్ల వాడుక పోయింది.

టెరిపెరటైడ్ ( Teriparatide ) 

    టెరిపెరటైడ్ ఒక సహగళగ్రంథి స్రావక సమధర్మి ( parathyroid hormone analog ). ఇది అస్థి నిర్మాణ కణములను ( osteoblasts ) అస్థిశిథిల కణముల ( osteoclasts  ) కంటె ఎక్కువగా ఉత్తేజపఱచి అస్థి నిర్మాణమును పెంచుతుంది. టెరిపెరటైడ్ వాడుక వలన ఎముకల  సాంద్రత పెరుగుతుంది. గుల్ల ఎముకల వ్యాధి తీవ్రముగా ఉన్నవారిలోను, మిగిలిన ఔషధములు  తీసుకోలేని వారిలోను దీనిని వాడుతారు. టెరిపెరటైడ్ ని చర్మము క్రింద సూదిమందుగా దినమునకు ఒకసారి చొప్పున 18 నెలల వఱకు ఇస్తారు. ఎక్కువ కాలము వాడేవారిలో ఎముకలలో ప్రమాదకరమైన పెరుగుదలలు ( malignant growths ) కలిగే అవకాశము ఉండుట వలన 18 మాసములకు మించి దీనిని వాడరు.

కాల్సిటోనిన్ ( Calcitonin ) 

    కాల్సిటోనిన్ ఎముకల శిధిలతను ( resorption  ) మందగింపజేస్తుంది. దినమునకు ఒక ప్రక్క చొప్పున మారుస్తూ ముక్కులో తుంపరులుగా కాల్సిటోనిన్  వాడుతారు. ఇతర ఔషధములు వాడలేని వారిలో కాల్సిటోనిన్ వాడుతారు. బైఫాస్ఫొనేటులు కలుగజేసినంత ప్రయోజనమును కాల్సిటోనిన్ కలుగజేయదు.

డెనోసుమాబ్ ( Denosumab ) 

              

    డెనోసుమాబ్ ఒక ఏకరూపక ప్రతిరక్షకము ( monoclonal antibody ). ఇది అస్థిశిథిల కణముల ( osteoclasts ) చైతన్యమును నిరోధించి ఎముకల శిథిలతను ( bone resorption ) తగ్గించి అస్థిసాంద్రతను పెంచుతుంది. దీనిని చర్మము కింద సూదిమందుగా ఆరుమాసములకు ఒకసారి ఇస్తారు. ఇది ఋతుస్రావములు తప్పిన ( post menopausal  ) గుల్ల ఎముకల వ్యాధిగ్రస్థులైన స్త్రీలలో  వెన్నెముక, తుంటె ఎముకల విఱుగుటలు ( fractures ) తగ్గిస్తుంది . 

   

    గుల్ల ఎముకల వ్యాధిగ్రస్థులైన స్త్రీ, పురుషులు, గుల్ల ఎముకల వ్యాధి కలిగే అవకాశములు ఎక్కువగా ఉన్నవారు, ఇతర మందులు సహించలేనపుడు, లేక  ఇతర మందుల వలన ప్రయోజనము పొందనపుడు డెనోసుమాబ్ వాడుతారు. డెనోసునాబ్ రక్తపు కాల్సియమ్ ప్రమాణాలను తగ్గించే అవకాశము ఉన్నది కావున కాల్సియమ్ విలువలను పరిశీలిస్తూ, కాల్సియమ్ లోపములను సరిదిద్దుతు ఉండాలి.

పర్యవేక్షణ 

    గుల్ల ఎముకల వ్యాధి కల వారికి తగిన చికిత్స అందజేస్తూ సంవత్సరము , రెండు సంవత్సరములకు ఒకసారి వారి అస్థిసాంద్రతను DEXA Scan తో గమనిస్తూ ఉండాలి. 

పదజాలము :

 Antacids = ఆమ్ల నిరోధములు 

Anticonvulsants = మూర్ఛ నివారిణులు ( గ.న )

Bone formation  = ఎముకల నిర్మాణ ప్రక్రియ ( గ.న )

Bone Mineral Densitometry = అస్థిసాంద్ర చిత్రీకరణము ( గ.న )

Bone resorption = ఎముకల శిథిలత ( గ.న )

Cancers = కర్కట వ్రణములు ( గ.న )

Chronic renal failure = దీర్ఘకాల మూత్రాంగ వైఫల్యము ( గ.న )

Compression fractures = సంపీడన అస్థిభంగములు ( గ.న )

Connective tissue disorders = సంధాన కణజాలవ్యాధులు ( గ.న )

Connective tissue protein = సంధానపు మాంసకృత్తి ( గ.న )

Electrolytes = విద్యుద్వాహక లవణములు

Endocrine disorders = వినాళగ్రంథి వ్యాధులు 

Esophagitis  = అన్నవాహిక తాపము ( గ.న )

Fractures of bones = అస్థి భంగములు 

Gastrectomy = జఠర ఖండనము ( గ.న )

Gastrointestinal disorders = జీర్ణమండల వ్యాధులు 

Growth hormone  = ప్రవర్ధన స్రావకము ( గ.న )

Genetic disorders = జన్యు వ్యాధులు 

Hips = తుంటి ఎముకలు

Kyphosis = గూని 

Hematopoietic disorders = రక్తోత్పాదన వ్యాధులు ( గ.న )

Hyperparathyroidism = సహగళగ్రంథి ఆధిక్యత ( గ.న )

Hyperthyroidism = గళగ్రంథి ఆధిక్యత 

Hypogonadism = బీజగ్రంథుల హీనత 

Liver function tests = కాలేయ వ్యాపార పరీక్షలు

Matrix = మాతృక 

Monoclonal antibody = ఏకరూపక ప్రతిరక్షకము ( గ.న )

Osteoblasts  = అస్థినిర్మాణ కణములు ( గ.న )

Osteoclasts = అస్థిశిథిల కణములు ( గ.న )

Osteopenia  = ఎముకల బలహీనత (గ.న )

Osteoporosis = గుల్ల ఎముకల వ్యాధి ; అస్థిసాంద్రక్షీణత ( గ.న )

Parathyroid glands  = సహగళ గ్రంథులు ( గ.న )

Parathyroid hormone = సహగళగ్రంథి స్రావకము ( గ.న )

Peak bone mass = గరిష్ఠ అస్థిరాశి ( గ.న )

Proton pump inhibitors = ఆమ్లయంత్ర అవరోధకములు ( గ.న )

Renal disorders = మూత్రాంగ వ్యాధులు ( గ.న )

Renal tubular acidosis = మూత్రనాళిక ఆమ్లీకృతము ( గ.న )

Standard deviation = ప్రమాణ వ్యత్యాసము (గ.న )

Sickle cell disease = లవిత్రకణ వ్యాధి ( గ.న )

Scoliosis = పక్క వంకరలు 

Spine = వెన్నెముక 

Thyroid function tests = గళగ్రంథి వ్యాపార పరీక్షలు ( గ.న )

( వైద్యవిషయములను తెలుగులో నా శక్తి మేరకు తెలియపఱచుట నా వ్యాసముల ఉద్దేశము . ఉపయుక్తము అనుకుంటే నిరభ్యంతరముగా పంచుకొనవచ్చును. వ్యాధిగ్రస్తులు తమ తమ వైద్యులను తప్పక సంప్రదించాలి . )