దూరధమని వ్యాధి ( Peripheral arterial disease )

మార్చి 14, 2020

                                దూర( మేర )ధమని వ్యాధి

                             ( Peripheral Arterial Disease )

                                                   డాక్టరు. గన్నవరపు నరసింహమూర్తి      .

( తెలుగుతల్లి కెనడా వారి సౌజన్యముతో ) :

    దూర( మేర )ధమనులలో రక్తప్రసరణకు అంతరాయము కలుగుతే దానిని దూర ( మేర ) ధమని వ్యాధిగా ( Peripheral Arterial Disease ) పరిగణిస్తారు. ఈ దూర ( మేర ) ధమని వ్యాధికి ముఖ్యకారణము ధమనీ కాఠిన్యత ( arteriosclerosis ).

                                        కాళ్ళ ధమనులు                                        

                                        ( Arteries of lower extremities )

    శరీరములో వివిధ అవయవాలకు ధమనుల ద్వారా రక్తప్రసరణ జరిగి వాటి కణజాలమునకు ప్రాణవాయువు, పోషకపదార్థములు అందించబడుతాయి. గుండె ఎడమజఠరిక ( left ventricle ) నుంచి బయల్వడు బృహద్ధమని ( aorta ) ఛాతి నుంచి ఉదరములో ఉదర బృహద్ధమనిగా ( abdominal aorta ) వివిధ శాఖలను ఇచ్చి, కటివలయములో ( pelvis ) రెండు శ్రోణి ధమనులుగా ( ileac arteries ) చీలుతుంది. ప్రతి శ్రోణిధమని బాహ్య శ్రోణిధమని ( external ileac artery ), అంతర శ్రోణిధమని ( internal ileac artery ) శాఖలను ఇస్తుంది. బాహ్య శ్రోణి ధమని తొడ లోనికి తొడ ధమనిగా ( ఊరుధమని femoral artery ; ఊరువు = తొడ )  ప్రవేశిస్తుంది. ఊరు ధమని నిమ్నోరు ధమని ( Profunda femoris artery ) శాఖను యిచ్చి బాహ్యోరు ధమనిగా ( Superficial femoral artery ) తొడలో కొనసాగి మోకాలి వెనుకకు జాను ధమనిగా ( Polpliteal artery ) ప్రవేశించి పూర్వ జంఘికధమని ( anterior tibial artery ), పృష్ఠ జంఘిక ధమని (Posterior tibilal artery ) శాఖలుగా చీలుతుంది. ఈ ధమనులు కాళ్ళకు, పాదములకు రక్త ప్రసరణ చేకూరుస్తాయి. 

    పూర్వ జంఘిక ధమని ( anterior tibial artery ) పైపాదములో ఊర్ధ్వపాద ధమనిగా ( Dorsalis pedis artery ) కొనసాగుతుంది. ఊర్ధ్వపాద ధమని ( dorsalis pedis artery ) నుంచి మధ్యపాద ధమని శాఖ ( metatarsal artery, ( or ) arcuate artery ) వెలువడి మధ్యస్థము ( medial ) నుంచి నడిపాదములో ఊర్ధ్వపాద చాపముగా ( dorsal plantar arch ) పార్శ్వభాగమునకు కొనసాగుతుంది. ఊర్ధ్వపాదధమని, ఊర్ధ్వపాద చాపముల నుంచి అంగుళిక ధమనులు ( digital arteries ) కాలివేళ్ళ పైభాగములకు రక్తప్రసరణ చేకూరుస్తాయి.

    పృష్ఠ జంఘికధమని ( posterior tibial artery ) అరపాదమునకు చేరి మధ్యస్థ పాదతల ధమని ( medial plantar artery ), పార్శ్వ పాదతల ధమనులుగా ( lateral plantar artery ) శాఖలు చెంది అరకాలికి రక్తప్రసరణ సమకూర్చుతాయి . పార్శ్వ పాదతల ధమని ( lateral plantar artery ) కాలి మడమనుంచి పాదములో ప్రక్క భాగమునకు పయనించి పిదప మధ్య భాగమువైపు పాదతల ధమనీ చాపముగా ( Plantar arterial arch ) విల్లు వలె సాగి పాదతలమునకు చొచ్చుకొను ఊర్ధ్వ పాదధమని శాఖయైన నిమ్నపాద ధమనితో ( deep plantar artery of dorslis pedis artery ) కలుస్తుంది. పాదతల ధమనీ చాపము ( plantar arterial arch) నుంచి అంగుళిక ధమనీ శాఖలు ( digital arteries ) కాలివేళ్ళకు రక్తప్రసరణ సమకూర్చుతాయి.

ధమనుల నిర్మాణము 

    ధమనుల గోడలలో బయటపొర ( tunica externa or advenitia ), మధ్యపొర ( tunica media ),లోపొర ( tunica interna or intima ) అనే మూడు పొరలు ఉంటాయి. బయట పొరలో సాగుకణజాలము ( elastic tissue ), పీచుకణజాలము ( fibrous tissue ) ఉంటాయి. మధ్య పొరలో మృదుకండరములు ( smooth muscles ), సాగుకణజాలము ( elastic tissue ), పీచుకణజాలము ( fibrous tissue ) పీచుపదార్థము ( collagen ) ఉంటాయి. నాళపు లోపొర పూతకణములు ( lining cells: endothelium ), సాగుపదార్థము ( elastin ), పీచుపదార్థముల ( collagen ) మూలాధారమును ( basement ) అంటిపెట్టుకొని ఉంటాయి. పెద్ద రక్తనాళములకు రక్తము సరఫరా చేసే రక్తనాళ రక్తనాళికలు ( vasa vasorum ) కూడా రక్తనాళపు గోడలలో ఉంటాయి.

                                     దూర ధమనుల వ్యాధి 

    ధమనీ కాఠిన్యత ( arteriosclerosis ) శైశవమునుంచి మొదలిడి మధ్యవయస్సు తర్వాత కనిపించి వృద్ధాప్యములో తీవ్రతరము అవుతుంది. ఈ ప్రక్రియలో ధమనుల లోపొరలో ( intima ) పూతకణముల క్రింద మాతృకలో (matrix) కొవ్వులు, కొలెష్టరాలు, కాల్సియం, తాపకణములు పేరుకొని ఫలకలుగా ( plaques ) పొడచూపుతాయి.

ఈ పలకలు రక్తనాళముల లోపలి పరిమాణమును తగ్గిస్తాయి. ధమనుల లోపలి పరిమాణము ఎక్కువగా తగ్గితే కణజాలమునకు రక్తప్రసరణ తగ్గుతుంది. ధమనుల లోపొరలోని పలకలు చిట్లుతే వాటిపై తాపప్రక్రియ కలిగి, రక్తపుగడ్డలు ఏర్పడి ( thrombosis ) రక్తప్రసరణకు ఆకస్మిక అవరోధము కలుగజేయగలవు. 

       దూరధమనుల వ్యాధి సాధారణముగా కాళ్ళలో చూస్తాము. ఈ వ్యాధివలన రక్తప్రసరణకు ఆటంకము ఏర్పడుతుంది. అమెరికాలో అరవై సంవత్సరాలు దాటిన వారిలో 12 నుంచి 20 శాతపు వారిలోను ఎనభై అయిదు సంవత్సరాలు దాటిన వారిలో 50 శాతపు వారిలోను దూరధమని వ్యాధి పొడచూపుతుంది. ప్రపంచములో 20 కోట్లమంది యీ వ్యాధిగ్రస్థులు ఉంటారు. 

కారణములు 

    వృద్ధాప్యము వలన ధమనీకాఠిన్యత కలిగినా పిన్నవయస్సులోనే యీ వ్యాధిని తీవ్రతరము చేసే కారణములను వైద్యులు , శాస్త్రజ్ఞులు చాలా సంవత్సరముల పూర్వమే పసిగట్టారు. ఇవి :

ధూమపానము 

    దూరధమని వ్యాధిని కలుగజేసే కారణములలో పొగత్రాగుట ప్రధమస్థానములో నిలుస్తుంది. దూరధమని వ్యాధి కలిగేవారిలో 80 నుంచి 90 శాతము మంది ప్రస్తుతపు, లేక పాత ధూమపానీయులే.

ఇతరుల నుంచి పొగ పీల్చినవారిలో కూడా యీ వ్యాధి కలిగే అవకాశములు ఉన్నాయి. వీరిలో రక్తనాళముల లోపొరలో జరిగే మార్పుల వలన ధమనీ కాఠిన్యత వేగము పెరుగుతుంది. దినమునకు కాల్చే పొగాకు, ధూమపానము చేసిన సంవత్సరములతో వ్యాధి అనుపాత నిష్పత్తితో ముడిపడి ఉంటుంది.

మధుమేహవ్యాధి ( Diabetes mellitus ) 

    మధుమేహవ్యాధి కాలము, తీవ్రతతో దూరధమని వ్యాధి కలిగే అవకాశములు పెరుగుతాయి. మధుమేహవ్యాధి కలవారిలో దూరధమనివ్యాధి కలిగే అవకాశము రెండింతలు అవుతుంది.

కొవ్వులు, కొలెష్టరాలు 

    అల్ప సాంద్రపు కొలెష్టరాలు (low density lipoprotein ) హెచ్చుగా ఉన్నవారిలోను, అధిక సాంద్రపు కొలెష్టరాలు ( high density lipoprotein ) తక్కువగా ( 40 మి.గ్రా/ డె.లీ కంటె తక్కువ ) ఉన్నవారిలోను, ట్రైగ్లిసరైడులు హెచ్చుగా ఉన్న వారిలోను ఈ వ్యాధి ప్రాబల్యము హెచ్చు. రక్తపీడనము అధికమైన ( hypertension ) వారిలోను, దీర్ఘకాల మూత్రాంగ వ్యాధిగ్రస్థులలోను ( chronic kidney disease ) దూరధమని వ్యాధి ప్రాబల్యము అధికముగా ఉంటుంది.

వ్యాధిలక్షణములు 

    దూరధమని వ్యాధిగ్రస్థులలో ప్రామాణిక లక్షణము సవిరామపు పోటు ( intermittent claudication ). ఈ పోటు కాలిపిక్కలో ( calf ) కొంతదూరము నడిచిన పిదప క్రమరీతిలో కలిగి, విశ్రాంతి తీసుకొన్న పది నిమిషములలో క్రమరీతిలో ఉపశమిస్తుంది. ఈ పోటు సలుపుగా గాని, నొప్పిగా గాని, పోటుగా గాని, నీరసము వలె గాని పొడచూపవచ్చును. నడిచేటపుడు కాలి కండరములకు రక్తప్రసరణ అవసరము పెరుగుతుంది. ధమనుల నాళ పరిమాణము తగ్గుటవలన అవసరములకు తగినంత రక్తప్రసరణ, ప్రాణవాయువు సరఫరా లోపించి కండరములలో నొప్పి, పోటు, కలుగుతాయి. కాని సుమారు పది శాతపు మందిలోనే యీ పోటు ప్రామాణికముగా ఉంటుంది. నలభై శాతము మందిలో నొప్పిగాని, బాధగాని ఉండదు. కొందఱిలో నొప్పి కాలి పిక్కలలో కలుగక పోవచ్చును. కొందఱిలో నొప్పి నడక ఆపివేయునంత తీవ్రముగా ఉండకపోవచ్చును. కొందఱిలో నొప్పి పది నిముషముల విశ్రాంతితో ఉపశమించక పోవచ్చును.

వ్యాధి తీవ్రత హెచ్చయినవారిలో నొప్పి విశ్రాంత సమయములలో కూడా కలుగుతుంది. సాధారణముగా యీ విశ్రాంతపు నొప్పి ( rest pain ) రాత్రుళ్ళు పడుకున్నప్పుడు కలిగి, కాలు క్రింద పల్లములో పెట్టాక తగ్గుతుంది. అపుడు కాలికి రక్తప్రసరణ కలిగి పాదములో ఎఱ్ఱదనము పొడచూపుతుంది. రక్తప్రసరణ లోపము వలన కణజాల నష్టము, పాదములలో ‘ బెజ్జములు కొట్టినట్లు ‘ కనిపించే మానని పుళ్ళు (non healing  ulcers with punched out appearance ) కలుగవచ్చును.

    రక్తప్రసరణకు పూర్తిగా ఆటంకము కలిగినపుడు కాలు చల్లబడుతుంది. నొప్పి విపరీతముగా ఉంటుంది. కాలు పాలిపోయి ఉంటుంది. కణజాలములు మరణిస్తే, వేళ్ళలోను, పాదములోను కుళ్ళుదల ( gangrene ) కలుగుతుంది. దూరధమని వ్యాధి కలవారిలో వ్యాధి ఉన్న కాలి చర్మములో రోమములు తగ్గిపోతాయి. చర్మము దళసరి తగ్గి నున్నబడి మెరుస్తూ ఉంటుంది. కండరములు క్షయము పొందుతాయి. ధాతునాడులు ( dorsalis pedis and posterior tibial artery pulses ) నీరసిస్తాయి. నాడి చేతికి తగలక పోవచ్చును. కాళ్ళు, పాదములు ఉష్ణోగ్రత తగ్గి చల్లబడుతాయి. వ్యాధి తీవ్రముగా ఉంటే కాలు పైకెత్తినపుడు పాలిపోయి క్రిందకు దింపాక ఎఱ్ఱబడుతుంది. బెజ్జములు కొట్టినట్లు ( punched out appearance) మానుదలలేని పుళ్ళు ఉండవచ్చు. కణజాలము రక్తప్రసరణ లేక చనిపోతే, ఆ భాగము నల్లబడి కుళ్ళుదల ( gangrene ) చూపవచ్చును.

పరీక్షలు ( investigations ) 

    కాళ్ళలో దూరధమని వ్యాధిని కనుగొనుటకు డాప్లర్ శ్రవణాతీతధ్వని సాధనముతో చీలమండ ( ankle ) వద్ద ఊర్ధ్వపాద ధమనిలో ( dorsalis pedis artery ) ముకుళిత రక్తపీడనమును ( systolic blood pressure ) బాహుధమనిలో ( brachial artery ) ముకుళిత రక్తపీడనమును కొలిచి వాని నిష్పత్తిని ( చీలమండ రక్తపీడనము / బాహు రక్తపీడనము = Ankle Brachial Index ABI index ) లెక్కకట్టాలి. ఆ నిష్పత్తి 0.9 కంటె తక్కువయితే దూరధమని వ్యాధిని సూచిస్తుంది. ఈ పరీక్ష సున్నితమైనది ( sensitive ) మఱియు నిశితమైనది ( specific ). తొంభైయైదు శాతపు వ్యాధిగ్రస్థులలో ఈ నిష్పత్తి వ్యాధిని పసిగట్టుతుంది.

    అధిక రక్తపీడనము ( hypertension ), మధుమేహవ్యాధి ( diabetes mellitus ), దీర్ఘకాల మూత్రాంగ వ్యాధుల ( chronic kidney disease ) వలన అతిసూక్ష్మ ధమనులు సంకోచించి ప్రసరణలోపము ( small vessel disease ) కలుగజేసినపుడు యీ నిష్పత్తి వ్యాధిని పసిగట్టక పోవచ్చును. 

    ధమనీ కాఠిన్యత హెచ్చయి రక్తనాళముల గోడలలో కాల్సియమ్ పేరుకొనుట వలన చీలమండ దగ్గఱ రక్తనాళములు అణచుటకు వీలుబడకపోతే ( Noncompressible vessels ) అంగుళి రక్తపీడనము / బాహు రక్తపీడనముల ( toe pressure / upper arm pressure ) నిష్పత్తిని వ్యాధి నిర్ణయమునకు పరిగణించవచ్చును. 

    వ్యాధి లక్షణములు ఉండి చీలమండ / బాహు రక్తపీడనముల నిష్పత్తి సాధారణ పరిమితులలో ఉంటే నడక యంత్రముపై ( treadmill ) ఐదు నిమిషముల వ్యాయామము చేయించిన తర్వాత ఆ యా రక్తపీడనములు కొలిచి చీలమండ / బాహువుల ముకుళిత రక్తపీడనముల నిష్పత్తిని తీసుకొని వ్యాధి నిర్ణయము చేయవచ్చును. వ్యాధిగ్రస్థులలో వ్యాయామము పిదప చీలమండ / బాహువుల నిష్పత్తి 20 శాతము తగ్గుతుంది.

    శ్రవణాతీతధ్వని చిత్రీకరణముతో ( ultrasonography )  రక్తనాళముల చిత్రములను గ్రహించి సంకుచితములు పొందిన భాగములను గుర్తించవచ్చును. రక్తనాళముల లోనికి సన్నని నాళికను ( catheter ) చొప్పించి దాని ద్వారా వ్యత్యాస పదార్థములను ( contrast material ) ఎక్కించి ఎక్స్ -రేలతో రక్తనాళములను చిత్రీకరించ వచ్చును. వ్యత్యాస పదార్థములు యిచ్చి గణనయంత్ర ( త్రిమితీయ ) ధమనీ చిత్రీకరణములను ( CT Angiograms ), అయస్కాంత ప్రతిధ్వని ధమనీ చిత్రీకరణములను ( magnetic resonance Angiography ) చేసి వ్యాధిని ధ్రువీకరించ వచ్చును.

ఇతర సమస్యలు 

    దూరధమని వ్యాధిగ్రస్థులు ధమనీ కాఠిన్యత ప్రభావమువలన హృద్ధమని వ్యాధులకు ( Coronary artery disease ), మస్తిష్క రక్తనాళ విఘాతములకు ( cerebro vascular accidents ) అధిక సంఖ్యలో పాలవుతారు. ఉదర బృహద్ధమనిలో బుడగలు ( abdominal aortic aneurysms ) కూడా వీరిలో కలుగవచ్చును. అందువలన ఆ వ్యాధులను కనుగొను పరీక్షలు, వాటికి చికిత్సలు కూడా అవసరమే.

చికిత్స 

జీవనశైలిలో మార్పులు ( Life style modification ) 

ధూమపాన విరమణ 

    దూరధమని వ్యాధిగ్రస్థులు ధూమపానమును ( tobacco smoking ) తప్పక విరమించాలి. నా నలుబది సంవత్సరముల వైద్యవృత్తి ప్రత్యక్ష అనుభవములో రక్తప్రసరణ లోపము వలన కాళ్ళు కోల్పోయిన వారిలో 95 శాతము మంది ధూమపానీయులే. అందువలన పొగత్రాగుట తప్పకుండా మానాలి.

వ్యాయామము ( exercise ) 

    దూరధమని వ్యాధిగ్రస్థుల శిక్షణపూర్వక వ్యాయామము అవసరము. నడక యంత్రములపై గాని ( treadmills, exercise bicycles, and ellipticals ), నేలపైన గాని కాళ్ళలో నొప్పులు పుట్టే సమయమునకు కొంచెము సమయము తగ్గించి నడుస్తూ, విరామము తీసుకుంటూ దినమునకు 30 నుంచి 60 నిమిషముల వ్యాయమము చేస్తే సత్ఫలితములు కలుగుతాయి. కాళ్ళ వ్యాయామము వలన చిన్న ( శాఖలు ) ధమనుల పరిమాణము పెరిగి కణజాలమునకు ప్రత్యామ్నాయ ప్రసరణను ( collateral circulation ) పెంపొందిస్తాయి. వ్యాయామము వలన హృద్ధమని సంఘటనలు, ( cardiovascular events ), మస్తిష్క విఘాత సంఘటనలు ( cerebro vascular events ) కూడా తగ్గుతాయి. వీరు నొప్పి కలుగకుండా నడవగలిగే దూరము, సమయము కూడా పెరుగుతాయి.

    మధుమేహవ్యాధిని, ఆహారనియమముతోను, వ్యాయామముతోను, తగిన ఔషధములతోను అదుపులో పెట్టుకోవాలి.

    రక్తపుపోటు ఎక్కువయితే దానిని ఆహారనియమము, వ్యాయామము, ఔషధములతో అదుపులో పెట్టుకోవాలి.

    అల్పసాంద్రపు కొలెష్టరాలుని ( Low density Lipoprotein ) ఆహారనియమము, స్టాటిన్ (statins ) మందులతో తగ్గించుకోవాలి. అధికసాంద్రపు కొలెష్టరాలుని ( High Density Lipoprotein) పెంచుకోవాలి.

ట్రైగ్లిసరైడులను ( triglycerides ) ఆహారనియమము, మందులతో తగ్గించుకోవాలి.

ఏస్పిరిన్ ( Aspirin ) 

    దూరధమనివ్యాధి లక్షణములు కలవారిలో ఏస్పిరిన్ వాడుక వలన ధమనులలో రక్తపుగడ్డలు ఏర్పడుట తగ్గుతుంది. హృద్ధమని సంఘటనలు, మస్తిష్క విఘాత సంఘటనలు తగ్గుతాయి. ఏస్పిరిన్ రక్తఫలకలు గుమికూడుటను ( platelet aggregation ) నివారిస్తుంది. కణజాల విధ్వంసము తగ్గిస్తుంది.

క్లొపిడోగ్రెల్ ( Clopidogrel ) 

    ఏస్పిరిన్ వాడలేనివారిలో రక్తఫలకములు గుమికూడుటను నివారించి రక్తపు గడ్డలను అరికట్టుటకు క్లొపిడోగ్రెల్ ను ఉపయోగిస్తారు. ఏస్పిరిన్  క్లొపిడోగ్రెల్ రెండూ కలిపి వాడుట వలన పరిశోధనలలో అదనపు ప్రయోజనము కనబడలేదు. రెండిటి వాడకము వలన రక్తస్రావ ప్రమాదములు ఎక్కువయే అవకాశములు ఉన్నాయి.

    ఇదివరలో గుండెపోటు కలిగినవారిలో టికగ్రిలార్ ( ticagrelor ( Brilinta ) ) ప్రమాదకర హృదయ సంఘటనలను ( Major Adverse Cardiac Events - MACE ) తగ్గించుటకు ఏస్పిరిన్ తో పాటు ఉపయోగిస్తారు.

సిలొష్టజోల్ ( Cilostazol ) 

    సిలొష్టజోల్ వాడుక వలన దూరధమని వ్యాధిగ్రస్థులు నడవగలిగే దూరము పెరుగవచ్చును. కాని పరిశోధనలలో దీర్ఘకాలిక ప్రయోజనములు కనిపించలేదు. హృద్ధమని సంఘటనలు, మర్త్యత్వములలో ( mortality ) తేడా కనిపించలేదు. సిలోష్టజోల్ వలన కాళ్ళలో పొంగులు కలుగవచ్చును. 

    హృదయవైఫల్యపు లక్షణములు అధికము కావచ్చును. దీనివలన కళ్ళుతిరుగుట, కడుపు పీకు, వంటి విలక్షణములు కలుగవచ్చును

    పెంటాక్సిఫిలిన్ ( Pentoxifylline ) చాలా సంవత్సరములు వాడుకలో ఉన్నా దీనివలన ప్రయోజనము అనుమానాస్పదమే.

    విటమిన్ బి -12, ఫోలిక్ ఏసిడ్ ల వలన ప్రయోజనము కలుగదు.

ధమనీ పునరుద్ధరణ చికిత్సలు ( Revascularization procedures ) 

    దూర ధమనులలో వ్యాధి తీవ్రత హెచ్చయినప్పుడు, విరామ సమయములలో నొప్పి కలుగునపుడు ధమనీ పునరుద్ధరణ ( revascularization ) అవసరము.

    కృత్రిమ నాళికపు బుడగతో ధమనిలో సంకుచించిన భాగమును వ్యాకోచింపజేయవచ్చును ( balloon angioplasty). శ్రోణిధమని ( ileac artery ), ఊరుధమనులలో (femoral artery ) వ్యాధి ఉంటే యీ ప్రక్రియ వలన ప్రయోజనము కలుగవచ్చును. క్రింద ధమనుల వ్యాధిగ్రస్థులలో ఫలితములు తక్కువ. 

ధమనిని వ్యాకోచింపజేసిన ( angioplasty ) పిమ్మట వ్యాకోచ నాళికలు ( stents ) పొందుపఱచుట వలన ఫలితములు మెరుగుగా లేవు. ధమనీ కాఠిన్య ఫలకల తొలగింపు ( atherectomy ) వలన, ధమనిని వ్యాకోచింపజేయుటకంటె దీర్ఘకాలిక ఫలితములు మెరుగుగా లేవు.

అధిగమన శస్త్రచికిత్సలు ( bypass surgeries) 

    ధమనులలో సంకుచిత భాగమును దాటుకొని రక్తప్రసరణను పునరుద్ధరించుటకు అధిగమన శస్త్రచికిత్సలు ( bypass surgeries) అందుబాటులో ఉన్నాయి. రోగి దృశ్యసిరను కాని ( Great saphenous vein ), కృత్రిమ నాళమును ( Gore-Tex graft ) కాని, ధమనిలో సంకుచిత భాగమునకు ముందు ఒకకొనను, వెనుకను రెండవ కొనను కలిపి కణజాలమునకు రక్తప్రసరణను పునరుద్ధింప జేస్తారు.

రక్తపుగడ్డల తొలగింపు ( Embolectomy ) ; రక్తపుగడ్డల విచ్ఛేదన ( Thrombolytic therapy ) 

    ధమనులలో రక్తపు గడ్డలు ఏర్పడినా ( thrombosis ), ప్రవాహములో వచ్చి పేరుకొనినా ( emboli ) వాటిని శస్త్రచికిత్సతో కృత్రిమ నాళికపు బుడగలను ఉపయోగించి తొలగిస్తారు. అలా తొలగించ లేనపుడు రక్తపు గడ్డల విచ్ఛేదకములను ( tissue plasminogen activator- tPA / thrombolytic agents ) వాడి వాటిని కరిగింపజేస్తారు.

అంగవిచ్ఛేదనము ( amputation ) 

    రక్తప్రసరణ కోల్పోయి కణజాలము మరణించినపుడు  ( gangrene formation ), పుళ్ళుపడి సూక్ష్మజీవుల ఆక్రమణ అధ్వాన్నమయినపుడు, రక్తప్రసరణ పునరుద్ధరణ సాధ్యము కానప్పుడు బాధ ఉపశమునకు, ప్రాణరక్షణకు అంగవిచ్ఛేదన ( amputation ) అవసరము. రక్తప్రసరణకు అవరోధము ఎచట ఉన్నదో దానిని బట్టి ఎచ్చట విచ్ఛేదనము చెయ్యాలో వైద్యులు నిర్ణయిస్తారు.

    దూరధమని వ్యాధిగ్రస్థులలో హృద్ధమని వ్యాధులు, గుండెపోటులు, మస్తిష్క విఘాతములు వలన మృత్యువు కలిగే అవకాశములు, అంగనష్టము కలిగే అవకాశము కంటె హెచ్చు.

                                         

పదకోశము :

 Peripheral Arterial Disease = దూర ధమని వ్యాధి ( గ.న )

 abdominal aorta = ఉదర బృహద్ధమని ( గ.న )

 ileac arteries = శ్రోణి ధమనులు

 external ileac artery = బాహ్య శ్రోణిధమని 

 internal ileac artery = అంతర శ్రోణి ధమని

 femoral artery =  ఊరు ధమని ( గ.న )(ఊరువు = తొడ )

 Profunda femoris artery = నిమ్నోరు ధమని ( గ.న )

Superficial femoral artery = బాహ్యోరు ధమని ( గ.న )

Polpliteal artery = జానుధమని ( గ.న )

 anterior tibial artery = పూర్వ జంఘిక ధమని ( గ.న )

 Posterior tibilal artery = పృష్ఠ జంఘిక ధమని ( గ.న )

 Dorsalis pedis artery = ఊర్ధ్వపాద ధమని ( గ.న )

 metatarsal artery ,( or ) arcuate artery = మధ్యపాద ధమని శాఖ ( గ.న )

 dorsal plantar arch = ఊర్ధ్వపాదచాపము ( గ.న )

 digital arteries  = అంగుళిక ధమనులు ( గ.న )

medial plantar artery = మధ్యస్థ పాదతల ధమని ( గ.న )

 lateral plantar artery =  పార్శ్వ పాదతలధమని ( గ.న )

 deep plantar artery of dorslis pedis artery = నిమ్నపాద ధమని ( గ.న )

 plantar arterial arch = పాదతల ధమనీచాపము ( గ.న )

 elastic tissue = సాగుకణజాలము ( గ.న )

 fibrous tissue = పీచుకణజాలము ( గ.న ) , తంతుకణజాలము

 arteriosclerosis = ధమనీకాఠిన్యత

 intermittent claudication  = సవిరామపు పోటు ( గ.న )

 Ankle Brachial Index ABI index = చీలమండ రక్తపీడనము / బాహు రక్తపీడనము 

 treadmill = నడకయంత్రము

 magnetic resonance Angiography = అయస్కాంత ప్రతిధ్వని ధమనీ చిత్రీకరణము ( గ.న )

 CT Angiogram  = గణనయంత్ర త్రిమితీయ ధమనీ చిత్రీకరణము ( గ.న )

 abdominal aortic aneurysms = . ఉదర బృహద్ధమని బుద్బుదము ( గ.న )

 collateral circulation = ప్రత్యామ్నాయ ప్రసరణ 

 Revascularization procedures = ధమనీ పునరుద్ధరణ చికిత్సలు ( గ.న )

 bypass surgeries = అధిగమన శస్త్రచికిత్సలు ( గ.న )

( గ.న ) : డా.గన్నవరపు నరసింహమూర్తిచే కూర్చబడిన పదములు )

( తెలుగులో వైద్యవిషయములపై సమాచారము నా శక్తిమేరకు అందించుట నా వ్యాసముల లక్ష్యము.
వ్యాధిలక్షణములు గలవారు తమ తమ వైద్యులను తప్పక సంప్రదించాలి. ఉపయుక్తము అనుకుంటే నిరభ్యంతరముగా పంచుకొనవచ్చును. )

జలుబు ( Common cold )

జలుబు ( Common Cold )

జూన్ 01, 2019

     జలుబు 

     ( Common Cold )

                                                         డాక్టరు. గన్నవరపు నరసింహమూర్తి.

   

 ( తెలుగుతల్లి కెనడా వారి సౌజన్యముతో )

    మనలో జలుబు రాని వారెవరూ ఉండరు. చాలా మందిలో జలుబు వచ్చి దానంతట అది కొద్ది దినాలలో తగ్గిపోతుంది. కాని కొద్ది మందిలో దాని పర్యవసానముగా మధ్య చెవిలో తాపము ( otitis media ), నాసికా కుహరములలో తాపము ( nasal sinusitis ), ఊపిరితిత్తులలో తాపము ( bronchitis ) కలుగ వచ్చును.

    జలుబు విషజీవాంశముల ( Virus;First recorded in 1590–1600; from Latin vīrus“slime, poison”; akin to Sanskrit viṣá- विष  )వలన కలుగుతుంది. ఎక్కువగా నాసికా విషజీవాంశములు ( Rhinoviruses ) జలుబుని కలిగించినా, యితర ఎంటరో వైరసులు ( Enteroviruses ), కొరోనా వైరసులు (Coronaviruses), ఎడినోవైరసులు ( Adenoviruses ), పారాఇన్ ఫ్లుయెంజా వైరసులు ( Parainfluenza viruses ), ఇన్ ఫ్లుయెంజా వైరసులు ( Influenza viruses ), హ్యూమన్ రెస్పిరేటరీ సిన్ సిషియల్ వైరసులు ( Human respiratory Syncytial  viruses ), జలుబుని కలిగించ గలవు.

    నాసికా విషజీవాంశములు ( Rhinoviruses ) పికోర్నా వైరసు సముదాయములో ఉన్న ఎంటెరో వైరసులకు చెందుతాయి. వీటి పరిమాణము అతి సూక్ష్మముగా ఉంటుంది. వీటి ఆకారము వింశతిఫలక ఆకారము ( Icosahedral ). ఇవి ఒంటిపోగు రైబోన్యూక్లియక్ ఆమ్లమును కలిగి ఉంటాయి. మానవ నాసికా విషజీవాంశములలో A, B, C అనే మూడు ప్రధాన తెగలలో, జన్యుపదార్ధములో మాంసకృత్తుల బట్టి 160 రకాలు ఉన్నాయి.

    ఈ విషజీవాంశములు జలుబు ఉన్నవారి నుంచి తుమ్ము, దగ్గుల ద్వారా బయటకు వెదజల్లబడుతాయి. వస్తువుల ఉపరితలములపై  పద్దెనిమిది గంటల వఱకు ధ్వంసము కాకుండా మనగలుగుతాయి. దగ్గఱలో ఉన్న వారు ఆ వెదజల్లబడిన విషజీవాంశములను పీల్చినా, లేక ఆ విషజీవాంశములు ఉన్న వస్తువులను తాకి ఆ చేతులతో ముక్కును ముట్టుకొన్నా, వ్యాధిగ్రస్థులను  కరచాలనములతోనో మరోలాగో తాకి పిదప ముక్కు, నోరు, స్పర్శించినా అవి ముక్కు, గొంతు, శ్వాస నాళముల శ్లేష్మపుపొర ( Mucosa ) లోని కణముల లోనికి ప్రవేశిస్తాయి. ఆపై త్వరగా ఆ కణములలో వృద్ధి చెందుతాయి. ఈ విషజీవాంశములచే ఆక్రమించబడిన కణముల నుంచి ఖీమోకైన్లు ( chemokines ), సైటోకైన్లు ( cytokines ) విడుదలయి  తాప ప్రక్రియను కలిగిస్తాయి. ఈ విషజీవాంశములు 32 డిగ్రీల సెంటీగ్రేడు ఉష్ణోగ్రత ఒద్ద వృద్ధి చెందుతాయి. ఆ ఉష్ణోగ్రత ముక్కు, గొంతుక, శ్వాసనాళములలో ఉండుట వలన ఆ భాగములే తాప ప్రక్రియకు గురి అవుతాయి. నాసికా విషజీవాంశములు ( Rhinoviruses ) కణ విధ్వంసమును కలుగజేయవు. రెస్పిరేటరీ సిన్ సీషియల్ విషజీవాంశముల వలన శ్లేష్మపుపొర కణముల విధ్వంసము జరుగ వచ్చును.

    జలుబు కలిగించే విషజీవాంశములు చాలా త్వరగా మనుజుల మధ్య వ్యాప్తి చెందుతాయి. పాఠశాలలలోను, దినసంరక్షణ కేంద్రాలలోను పిల్లల నుంచి పిల్లలకు జలుబు ఎక్కువగా వ్యాప్తి చెంది, పిల్లల నుంచి పెద్దలకు సంక్రమించగలదు. కుటుంబములో ఒకరి నుంచి మరి ఒకరికి, కచేరీలలోను, కర్మాగారములలోను, పనిచేసేవారిలో ఒకరినుంచి మరొకరికి వ్యాధి వ్యాప్తి చెందుతుంది.

    శీతాకాలములలోను, ఆకురాల్చు కాలములోను, జలుబులు ఎక్కువగా కలుగుతాయి. వాతావరణ ఉష్ణోగ్రతలు తక్కువగా ఉండి ముక్కు ఉష్ణోగ్రత ఈ విషజీవాంశముల వృద్ధికి దోహదపడుట, వ్యక్తుల వ్యాధినిరోధక శక్తి తగ్గుట దానికి కారణము కావచ్చును.

వ్యాధి లక్షణములు 

    మనలో అందఱికీ జలుబు ఎప్పుడో అప్పుడు కలుగుట వలన లక్షణాలు అందఱికీ అనుభవ వేద్యమే. ముందుగా గొంతు నొప్పి, ముక్కు, గొంతుకలలో దుఱద, ఒంటినొప్పులు, నలత, జ్వర భావము కలిగి, ఆపై ముక్కు కారుట, తుమ్ములు, దగ్గు, ముక్కు దిబ్బకట్టుట కలుగుతాయి. తలనొప్పి కొందఱికి కలుగుతుంది.  పిల్లలలో జలుబుతో   జ్వరము తఱచు చూస్తాము. వయోజనులలో జలుబుతో పాటు జ్వరము హెచ్చుగా కలుగదు.

    ఉబ్బస ఉన్నవారిలో జలుబు కలిగినప్పుడు ఉబ్బస ప్రకోపించవచ్చును. పిల్లలలో జలుబులు మధ్యచెవిలో తాపమునకు ( Otitis media ) దారి తీయవచ్చును. జలుబు తర్వాత తక్కువ శాతము మందిలో నాసికా కుహరములలోను ( Paranasal sinuses ) శ్వాస నాళికలలోను ( Bronchi ), తాపము కలుగవచ్చును.

    వీటికి గురైనవారిలో వ్యాధి లక్షణములు 20 గంటల నుంచి నాలుగు దినములలో కనిపిస్తాయి. చాలా మందిలో రెండు దినములలో వ్యాధి లక్షణములు పొడచూపుతాయి. వారము, పది దినములలో చాలా మందిలో వ్యాధి లక్షణములు తగ్గిపోయినా  కొంతమందిలో యీ లక్షణాలు రెండు, మూడు వారముల వఱకు ఉండగలవు. కొద్ది శాతము మందిలో దగ్గు రెండు మూడు వారముల వఱకు ఉండవచ్చు.

వ్యాధి నిర్ణయము 

     ఒంట్లో నలత, ఒంటి నొప్పులు, ముక్కు కారుట, తుమ్ములు, కొద్దిగా గొంతునొప్పి, పెద్దగా జ్వరము లేకపోవుట జలుబును సూచిస్తాయి. 

   వ్యాపక జ్వరాలు ( Influenza ) ఉన్నవారిలో జ్వరము, దగ్గు, ఒళ్ళునొప్పులు ఎక్కువగా ఉంటాయి. తుమ్ములు, ముక్కు కారుట  విపరీతముగా ఉండవు. 

   ధూళి, పుప్పొడులకు  అసహనములు ( allergies ) ఉండి వాటి బారి పడిన వారిలో తుమ్ములు, ముక్కు కారుట ఎక్కువగా ఉంటాయి. వీరికి జ్వరము, ఒళ్ళునొప్పులు, నలత తక్కువగా ఉంటాయి. కళ్ళలో దుఱద, కళ్ళు నీరు కారుట కూడా పదార్థాల అసహనమును ( Allergies )  సూచిస్తాయి. 

     జలుబు ఉన్నవారి నాసికా స్రావములలో విషజీవాంశములను ( viruses ) కనుగొనవచ్చును, కాని వ్యయముతో కూడుట వలన, ప్రయోజనము లేకపోవుట వలన ఆ పరీక్షలు సలుపరు.

చికిత్స 

    జలుబుకు ఉపశమన చికిత్సలే ఇప్పుడు లభ్యము. ముక్కు దిబ్బడ, నీరు కారుటలను తగ్గించడానికి నాసికా నిస్సాంద్రకములను (Nasal decongestants) వాడవచ్చును. ఇవి ముక్కులో చుక్కలుగాను ( Oxymetazoline nasal drops, Phenylephrine nasal spray, Ipratropium bromide nasal drops ), నోటితో తీసుకొనే ఔషధములు గాను ( Phenylephrine tablets, Pseudoephedrine tablets ) లభ్యము.

    ఒంటినొప్పులు, నలతలకు ఎసిటెమైనోఫెన్  ( Acetaminophen ),  పేరెసిటమాల్ ( Paracetamol ), ఐబుప్రొఫెన్ లు ( Ibuprofen ) వాడవచ్చును.

    లొరటడిన్ ( Loratadine ), డెస్ లొరటడిన్ ( Desloratadine ), సెట్రిజెన్ ( Cetrizine ) వంటి హిష్టమిన్ గ్రాహక అవరోధకములు ( Histamine receptor blockers ) వలన తొలి, మలి దినములలో కొంత ఉపశమనము కలుగవచ్చును.

    గోరువెచ్చని ఉప్పునీటితో పుక్కిలింతలు కొంత ఉపశమనమును కలిగించ వచ్చును.

    జింక్ ఖనిజలవణము వలన కొంత ప్రయోజనము కలుగ వచ్చును.

    జలుబులకు సూక్ష్మజీవి నాశకములను ( Antibiotics ) వాడకూడదు. వాటికి విషజీవాంశముల పైన ఎట్టి ప్రభావము ఉండదు. వాటి వలన అవాంఛిత ఫలితాలు, వికట ఫలితాలు కలుగవచ్చును. అనవసరముగా సూక్ష్మజీవి నాశకములు ( Antibiotics ) వాడుట వలన వాటికి లొంగని సూక్ష్మజీవులు వృద్ధి చెందుతాయి. చాలా సూక్ష్మజీవి నాశకములు  అందువలన నిష్ప్రయోజనము అవుతున్నాయి.

    విటమిన్ సి, విటమిన్ డి, తేనెల వలన ప్రయోజనములు నిరూపితము కాలేదు. అలాగే దగ్గుమందుల ప్రయోజనము కూడా శూన్యము. పిల్లలలో ప్రయోజనము లేక పోవుట వలన అవాంఛిత ఫలితాలు కలుగుట వలన డెక్స్ట్రోమిథార్ఫన్ ( Dextromethorphan ) అనే దగ్గుమందును పలు దేశాలలో నిషేధించారు. జలుబుకి కార్టికోష్టీరాయిడ్ తుంపర మందుల వలన ప్రయోజనము లేదు.

    జలుబుకు  విషజీవాంశ నాశకములు ( Antivirals ) పరిశోధన స్థాయిలో ఉన్నాయి. ప్లికొనారిల్ ( Pleconaril ) నాసికా విషజీవాంశములు ( rhinoviruses ) ముక్కులో శ్లేష్మపు పొర కణములతో సంధానమగుటను అరికడతాయి. అందువలన ఆ జీవాంశములు నాసికా కణముల లోనికి  చొచ్చుకొనవు. వృద్ధి చెందవు. ఉబ్బస వ్యాధిగ్రస్థులలో యీ మందు ఉపయోగపడే అవకాశాలు ఉన్నాయి.

నివారణ 

    జలుబు కలిగించే విషజీవాంశములు యితరులకు సులభముగా అంటుకోగలవు. వ్యాధి సోకిన తొలి మూడు దినములలో యివి వ్యాప్తి చెందే అవకాశాలు ఎక్కువ. జలుబు సోకిన మూడు దినములు పాఠశాలలకు, దిన సంరక్షక కేంద్రాలకు పిల్లలను పంపకపోవుట మంచిది. జలుబు ఉన్నవారు తుమ్మేటప్పుడు దగ్గేటప్పుడు నోటికి, ముక్కుకు ఆచ్ఛాదనలను ( masks ) ధరించడమో, లేక  మోచేతులను అడ్డు పెట్టుకొనుటో చెయ్యాలి. ఇతరులను స్పర్శించరాదు, ఇతరులతో కరచాలనములు చేయరాదు. తఱచు చేతులను కడుగుకొనుట, శుభ్రపఱచుకోని  చేతులతో ముక్కు, నోరు, కళ్ళు స్పర్శించక పోవుట వలన  జలుబులను అరికట్టే అవకాశములు ఉన్నాయి.

       జన్యు పరివర్తనాలు  ( genetic mutations ) ఎక్కువగా కలిగే ఈ జలుబు విషజీవాంశములను  టీకాలతో నివారించగలగడము దుస్సాధ్యము.

 పదజాలము :

Nasal sinuses = నాసికా కుహరములు ( గ.న )

Otitis media = మధ్య చెవి తాపము

Icosahedron = వింశతిఫలకము

decongestants =  నిస్సాంద్రకములు ( గ.న )

Histamine receptor blockers = హిష్టమిన్ గ్రాహక అవరోధకములు ( గ.న )

Viruses = విషజీవాంశములు ( గ.న )

( ఉపయుక్తమనుకుంటే నిరభ్యంతరముగా పంచుకొనండి )

పాండురోగము ( Anemia )

                                                                    పాండురోగము ( రక్తహీనత  )

                                                                                 Anemia )

( తెలుగుతల్లి కెనడా వారి సౌజన్యముతో :)

                               

                                                              డాక్టరు. గన్నవరపు నరసింహమూర్తి .

    జంతుజాలములోను, పక్షులలోను, జలచరములలోను జీవన వ్యాపారమునకు రక్తప్రసరణము మూలాధారము. రక్తప్రసరణము వలన వివిధ కణజాలమునకు ప్రాణవాయువు ( Oxygen ), పోషక పదార్థములు చేర్చబడుతాయి. కణజాలము నుంచి బొగ్గుపులుసు వాయువు ( cabon dioxide ), తదితర వ్యర్థ పదార్థములు గ్రహింపబడి ఊపిరితిత్తులకు ( Lungs ), కాలేయమునకు ( Liver ), మూత్రాంగములకు ( Kidneys ) విసర్జన కొఱకై చేర్చబడుతాయి. హృదయము వివిధ అరల సంకోచ వ్యాకోచముల వలన రక్తమును గ్రహించి, మరల ఆ రక్తమును వివిధ అవయవములకు సరఫరా చేస్తుంది. హృదయము ఒక తోడు యంత్రము. రక్తనాళముల ద్వారా రక్తప్రసరణము జరుగుతుంది. రక్తములో ఎఱ్ఱకణాలు ( Red Blood Corpuscles), తెల్లకణాలు ( White Blood Cells ), రక్తఫలకములు ( Platelets ), రక్తద్రవములో ( Plasma)  కలిసి ఉంటాయి. ఇతర పోషక పదార్థములు, మాంసకృత్తులు, చక్కెర, క్రొవ్వు పదార్థములు, వినాళ గ్రంథుల స్రావములు ( Hormones ) యితర రసాయనములు రక్తద్రవములో కరిగి ఉంటాయి. ఎఱ్ఱకణములు ప్రాణవాయువును  కణజాలమునకు చేర్చుటకు, కణజాలము నుంచి బొగ్గుపులుసు వాయువును ఊపిరితిత్తులకు విసర్జనకు కొనిపోవుటకు, ఊపిరితిత్తులలో ప్రాణవాయువును గ్రహించుటకు ఉపయోగపడుతాయి.

ఎఱ్ఱకణములు ( Red blood corpuscles ) 

    ప్రాణవాయువు వాహక సమర్థత ( Oxygen carrying capacity ) ఎఱ్ఱకణాలు, ఆ కణాలలో ఇమిడిఉన్న హీమోగ్లోబిన్ అనే వర్ణకము ( Pigment ) యొక్క పరిమాణములపై ఆధారపడి ఉంటుంది. సాధారణముగా ఒక క్యూబిక్ మిల్లీమీటరు రక్తములో స్త్రీలలో 4-5 మిల్లియన్లు, పురుషులలో 5-6 మిల్లియన్ల ఎఱ్ఱకణాలు ఉంటాయి. ఎఱ్ఱకణాలు కోలగా ద్విపుటాకారపు పళ్ళెములవలె ఉంటాయి. ఒక్క ఎఱ్ఱకణపు పరిమాణము సుమారు 90 ఫెంటొ లీటర్లు ( fl )g ( ఒక ఫెంటో femto అంటే 0.000 000 000 000 001) కలిగి ఉంటుంది. రక్తకణాలు ఎముకల మజ్జలో ( Bone marrow ) ఉత్పత్తి అవుతాయి. ప్రారంభ దశలో ఎఱ్ఱకణాలలో న్యూక్లియస్లు ఉన్నా, పరిణామము చెందుతూ అవి న్యూక్లియస్ లను కోల్పోతాయి. అందువలన వాటిలో ఎక్కువగా హీమోగ్లోబిన్ నిక్షిప్తము అయే అవకాశము ఉంటుంది. పరిణామము చెందుతున్న దశలో న్యూక్లియస్ తొలగినా ఎఱ్ఱకణాలలో రైబోసోమల్ ఆర్. ఎన్. ఎ జల్లెడ కలిగి ( Ribosomal RNA reticulum), ఆ జాలిక కణాలు ( Reticulocytes ) క్రమేణా ఆ జాలికను కూడా కోల్పోతాయి. ప్రసరణలో ఉన్న ఎఱ్ఱ కణాలలో న్యూక్లియస్లు ఉండవు. కాని ప్రసరణలో సుమారు ఒక శాతపు జాలిక కణాలు ఉంటాయి. రక్తనష్టము జరిగినప్పుడు ఎఱ్ఱకణాల ఉత్పత్తి అధికము, త్వరితము అయి పరిణతి చెందని కణాలు ప్రసరణములోనికి విడుదల అయి జాలిక కణాల శాతము పెరుగుతుంది . పరిణతి చెందిన కణాలు పరిణతి చెందని కణాల కంటె చిన్నవిగా ఉంటాయి.

    ఎక్కువ పరిమాణము గల కణాలు ప్రసరణలో ఉంటే పృథుకణత్వము అని ( Macrocytosis ), తక్కువ పరిమాణము కల కణాలు ప్రసరణలో ఉంటే  లఘుకణత్వము ( Microcytosis ) అని అంటారు. సామాన్య పరిమాణ కణాలు ప్రసరణలో ఉంటే సామాన్య కణత్వము ( Normocytosis ) అని అంటారు.

    ఎఱ్ఱరక్త కణాలలో ఉండే రక్తవర్ణకము ( hemoglobin ) వలన వాటికి ఎఱుపు రంగు వస్తుంది. రక్తవర్ణకము వలన ఎఱ్ఱకణాలు ప్రాణవాయువును వహించగలుగుతాయి. రక్తవర్ణకము ( hemoglobin ) సాధారణముగా డెసి లీటరు రక్తములో పురుషులలో 13- 14 గ్రాములు, స్త్రీలలో 12- 13 గ్రాములు ఉంటుంది. హీమోగ్లోబిన్ సాధారణ పరిమితి కంటె తక్కువయితే దానిని రక్తహీనముగా ( Anemia ; పాండురోగము ) పరిగణిస్తారు. రక్తమును ఒక పరీక్షనాళికలో ఉంచి వికేంద్రీకరణ యంత్రములో ( Centrifuge ) వడిగా తిప్పుతే కణాలన్నీ క్రిందకు పేరుకొని రక్తద్రవము ( Plasma ) పైకి చేరుకుంటుంది. పేరుకొన్న కణ ఘనపరిమాణమును రక్త (కణ ) సాంద్రతగా ( Hematocrit) పరిగణిస్తారు. ఇది సాధారణముగా పురుషులలో 46 శాతము, స్త్రీలలో 42 శాతము ఉంటుంది. రక్తహీనము ఉన్న వారిలో రక్త  సాంద్రత తక్కువగా ఉంటుంది.

    రక్తకణములు ఎముకల మజ్జలో ఉత్పత్తి అవుతాయి. పిల్లలలో అన్ని ఎముకల మజ్జలలోను రక్తకణముల ఉత్పత్తి జరుగుతుంది. పెద్దలలో కపాల అస్థికలు, రొమ్ముటెముకలు, ప్రక్కటెముకలు, కటియెముకలు, దీర్ఘాస్థుల చివరి భాగముల మజ్జలలోను రక్తకణముల ఉత్పత్తి జరుగుతుంది. మూత్రాంగములలో ( kidneys ) ఉత్పత్తి అయే రక్తోత్పాదిని ( Erythropoietin ) అనే రసాయనము ఎఱ్ఱకణాల ఉత్పత్తిని ప్రేరేపిస్తుంది. మూత్రాంగముల వ్యాధి, వైఫల్యము ఉన్న వారిలో రక్తోత్పాదిని ( Erythropoietin  ) ఉత్పత్తి తక్కువగుటచే వారిలో రక్తహీనత కలుగుతుంది.

    ఎఱ్ఱ రక్తకణాలలో ఉండే హీమోగ్లోబిన్ లో- హీం ( Heme ) అనే వర్ణకము ( Pigment ) గ్లోబిన్ అనే మాంసకృత్తితో సంయోగమయి ఉంటుంది. హీం ఉత్పత్తికి ఇనుము ( Iron ) అవసరము. ఎఱ్ఱకణాల ఉత్పత్తికి ఇనుము, ఫోలికామ్లము, విటమిన్ బి -12 లు అవసరము.

                                          పాండురోగ కారణములు

రక్తహీనము ఎఱ్ఱకణాల ఉత్పత్తి లోపము వలన, రక్తనష్టము ( Blood loss ) వలన, రక్తకణ విచ్ఛేదనము ( Hemolysis ) వలన కలుగుతుంది.

రక్తనష్టము 

    తరుణ స్త్రీలలో ఋతుస్రావము అధిక మయితే రక్తహీనము కలుగుతుంది. జీర్ణమండలము ( Alimentary tract ) ద్వారా రక్తనష్టము కలుగవచ్చును. జీర్ణాశయము ( Stomach ), ప్రథమాంత్రములలో ( Duodenum ) జీర్ణ వ్రణములు ( Peptic ulcers ), జీర్ణమండలములో వివిధ కర్కటవ్రణములు ( Cancers ), అన్ననాళములో ఉబ్బుసిరలు  [ Esophageal varices - ఇవి నారంగ కాలేయ వ్యాధిగ్రస్థులలో ( Cirrhosis of Liver ) కలుగుతాయి ], జఠరతాపము ( Gastritis ) [ మద్యపానము , కీళ్ళనొప్పులకు వాడే మందులు, ఏస్పిరిన్, యితర ఔషధములు, హెలికోబాక్టర్ పైలొరై ( Helocobacter Pylori) అనే సూక్షజీవుల వలన జఠర తాపములు కలుగుతాయి ], పెద్దప్రేవులలో కలిగే ఆంత్ర బుద్బుదాలు ( Diverticulosis), కంతులు ( Polyps ), మూలవ్యాధి ( Haemerrhoids ), ఆంత్రములలో చేరిన కొంకి పురుగులు ( Hookworms ) వంటి పరాన్నభుక్తుల ( Parasites ) వలన దీర్ఘకాలములోను, త్వరితగతిలోను రక్తనష్టము కలుగ వచ్చును. ప్రమాదాల వలన కలిగే తీవ్రగాయాల వలన, శస్త్రచికిత్సలలోను రక్తనష్టము కలుగవచ్చును. 

అయస్సు లోప రక్తహీనత ( Iron deficiency anaemia ) 

     పైన పేర్కొన్న కారణాల వలన శరీరములో ఇనుము నిల్వలు తగ్గుటచే రక్తహీనత కలుగుతుంది. గర్భిణీ స్త్రీలలో రక్తపు అవసరము ఎక్కువయి రక్తపు ఉత్పత్తి పెరుగుతుంది. వారికి దైనందిక ఇనుము అవసరాలు పెరుగుతాయి. వారికి ఇనుము లవణరూపములో అదనముగా అందించకపోతే ఇనుము లోపించి  పాండురోగము కలుగుతుంది. శిశువులలో కూడా ఇనుము లోపము కలుగవచ్చును. 

    ఆంత్ర వ్యాధులు, క్లోమవ్యాధులు ( Pancreatic disorders), జఠరఛేదన ( Gastric resection), ఆంత్రఛేదన ( Gut resection ) చికిత్సల వలన అజీర్తి ( Malabsorption ) కలిగి ఇనుము ( iron ) గ్రహించబడకపోయినా అయస్సు లోపము కలుగుతుంది. 

లక్షణములు 

    ఇనుము లోపించి రక్తహీనత కలిగితే వారికి రక్తహీనత తీవ్రత బట్టి నీరసము, అలసట, ఆయాసము, ఒంట్లో నలతభావము, పొడచూపుతాయి. రక్తలోపము తీవ్రమయితే ఒంటిపొంగులు కలుగవచ్చును. వీరికి వింత రుచులు కలిగి మట్టి, పిళ్ళు, మంచుగడ్డలపై రుచి కలుగుతుంది. రక్తహీనత వలన వీరు వర్ణము కోల్పోయి తెల్లబడుతారు. అందువలనే రక్తహీనతకు పాండురోగము అనే పేరు ప్రశస్తి చెందింది. 

    రక్తపరీక్షలలో వీరి ఎఱ్ఱకణముల సంఖ్య తగ్గి ఉంటుంది. రక్తములో రక్తవర్ణకము ( hemoglobin ), రక్త సాంద్రత ( Hematocrit )  తగ్గి ఉంటాయి. ఎఱ్ఱరక్తకణాల పరిమాణము తగ్గుతుంది. వీరిలో లఘుకణత్వము ( Microcytosis ) ప్రస్ఫుటము అవుతుంది. ఎఱ్ఱకణములలో రక్తవర్ఱక ప్రమాణము తగ్గి వర్ణహీనత ( hypochromia ) కలుగుతుంది. రక్తములో ఇనుము విలువలు, ఫెరిటిన్ విలువలు తగ్గి ఉంటాయి. రోగుల చరిత్ర, భౌతిక పరీక్షలతో బాటు మలమును అగోచర రక్తమునకు ( Occult blood ), పరాన్నభుక్తులకు, వాటి అండములకు ( Ova and Parasites ) పరీక్షించాలి. జఠరాంత్రదర్శన, (Gastroduodenoscopy ) బృహదాంత్ర దర్శన ( Colonoscopy ) పరీక్షల వలన అన్నవాహికలోను, జఠరములోను, ఆంత్రములలోను జీర్ణవ్రణములు ( peptic ulcers ), కంతులు ( polyps ), కర్కటవ్రణములు ( cancers ), ఆంత్రబుద్బుదములు ( diverticuli )  కనుగొనబడుతాయి. మూలకారణముల చికిత్స వీరికి అవసరము. రక్తలోపము అతి తీవ్రమైనవారికి పరరక్తదానము ( Blood transfusion ) అవసరము. ఇతరులకు ఇనుము లవణరూపములలో ( iron salts  ) సరఫరా చెయ్యాలి.  ఫెఱ్ఱస్ సల్ఫేట్ ను సాధారణముగా వాడుతారు.  వాంతిభావన , కడుపులో వికారము , వాంతులు వచ్చి ఫెఱ్ఱస్ సల్ఫేట్ ను సహించలేనివారు ఫెఱ్ఱస్ గ్లుకొనేట్,  కాని ఫెఱ్ఱస్ ఫ్యుమరేట్ గాని వాడుకోవచ్చును. ఇనుముతో బాటు అధిక రక్తోత్పత్తికి అవసరమయిన ఫోలికామ్లమును కూడా వైద్యులు సరఫరా చేస్తారు.

    పృథుకణ రక్తహీనతలు ( Macrocytic anaemias ) ఫోలికామ్లము లోపము లేక విటమిన్  బి - 12 లోపముల వలన కలుగుతాయి

ఫోలికామ్లపు లోపము 

    గర్భిణీ స్త్రీలకు,  పిల్లలకు పాలిచ్చే తల్లులకు ఫోలికామ్లపు అవసరాలు మూడింతలు పెరుగుతాయి. అందువలన వారికి ఇనుముతో బాటు ఫోలికామ్లమును కూడా సరఫరా చెయ్యాలి. మద్యపానము హెచ్చయిన వారిలోను, వృద్ధులలోను, మానసిక వ్యాధిగ్రస్థులలోను, బరువు తగ్గుటకై విపరీతపు మితాహారములలో ఉన్నవారిలోను, అజీర్తి వ్యాధిగ్రస్థులలోను, ఫోలికామ్లపు లోపములు కనిపిస్తూ ఉంటాయి. కొన్ని ఔషధముల ( Methotrexate, Triamterene , Sulphasalazine, Barbiturates , Carbamazepine, Pyrimethamine, Metformin, ) వలన ఫోలికామ్లపు లోపము కలుగవచ్చును. రక్తశుద్ధి ( Hemodialysis ) చికిత్స పొందే వారికి ఫోలికామ్లమును సరఫరా చెయ్యాలి. రక్తవిచ్ఛేదన రక్తహీన వ్యాధిగ్రస్థులకు ఫోలికామ్లమును అందజేయాలి. 

లక్షణములు 

    ఫోలికామ్లము లోపించిన వారి రక్తకణాల పరిమాణము ఎక్కువగా ( పృథుకణత్వము ; macrocytosis ) ఉంటుంది. అలసట, నీరసము, ఎక్కువ చిరాకు, నిద్రలేమి, మానసిక కుంగుదల, మతిమఱపు కొన్ని ఫోలికామ్లలోప వ్యాధి లక్షణాలు. వీరి రక్తపరీక్షలలో ఫోలికామ్లపు విలువలు తక్కువగా ఉంటాయి. ఫోలికామ్లమును సరఫరా చేసి లోపమును సరిదిద్దవచ్చును. ఫోలికామ్లమును కనుగొన్న శాస్త్రజ్ఞులు శ్రీ యెల్లాప్రగడ సుబ్బారావు గారు తెలుగువారే అగుట మనకు గర్వకారణము.

విటమిన్ బి -12 లోపము 

    విటమిన్ బి -12 లోపించిన వారిలో కూడా  పృథుకణ రక్తహీనత కలుగుతుంది. ఇది ప్రమాదకర రక్తహీనతగా ( Pernicious anaemia ) పేరు గడించింది. విటమిన్ బి-12 ని బాహ్యాంశముగా ( Extrinsic factor ) పరిగణిస్తారు. విటమిన్ బి -12 గ్రహించుటకు అవసరమయే అంతరాంశము ( Intrinsic factor ) జఠరములో ఉత్పత్తి అవుతుంది. బాహ్యాంశమైన బి - 12. అంతరాంశముతో కలిసి, చిన్నప్రేవుల చివరి భాగములో ( Ileum ) గ్రహించబడుతుంది. 

    ఆహారములో బి-12 విటమిన్ లోపించిన వారిలోను, జఠరఛేదన ( gastrectomy ), ఆంత్రఛేదన ( resection of small intestines ) చికిత్సలు జరిగిన వారిలోను బి-12 లోపము కలుగుతుంది. వృద్ధులలో జఠర క్షయము ( Gastric atrophy ) వలన అంతరాంశము ఉత్పత్తి జరుగక బి-12 గ్రహణమునకు అవరోధము కలుగవచ్చును. స్వయంప్రహరణ రక్షణ వ్యాధి ( Autoimmune disorder ) వలన కూడా అంతరాంశము ఉత్పత్తిలో లోపము కలుగవచ్చును. Diphillobothrium latum వంటి పరాన్నభుక్తుల వలన కూడా బి- 12 లోపము వస్తుంది.

లక్షణములు 

    విటమిన్ బి - 12 లోపించిన వారిలో నాడీమండల వ్యాధులు సాధారణముగా రక్తహీనత కంటె ముందుగా కనిపిస్తాయి. చేతులు, పాదములలో తిమ్మిరులు, ప్రకంపన స్పర్శ లోపము ( loss of vibratory sense ), స్పర్శ లోపము ( loss of touch sensation ), దూరనాడుల తాపములు ( Peripheral neuritis), అస్థిరత్వము ( Instability) బి -12 లోపము వలన రక్తహీనతకు ముందుగానే కనిపించవచ్చును.

    రక్త పరీక్షతో బి -12 విలువలు తెలుసుకొని, లోపము ఉంటే విటమిన్ బి -12 ని అధికమోతాదులలో బిళ్ళలుగా గాని, సూదిమందుగా గాని యిచ్చి లోపమును నివారించవచ్చును. 

    మౌలిక పదార్థములు ఇనుము, ఫోలికామ్లము, విటమిన్ బి-12 లోపముల వలన, మూత్రాంగ వ్యాధిగ్రస్థులలో రక్తోత్పాదిని ( Erythropoietin ) లోపము వలన, ఎముకలమజ్జ వ్యాధుల వలన రక్తపు ఉత్పత్తి తగ్గగలదు. కర్కట వ్రణముల వలన, శరీర రక్షణ వ్యవస్థ లోపములు ( Immune deficiency)  కలవారిలోను, దీర్ఘకాల వ్యాధులు గలవారిలోను రక్తపు ఉత్పత్తి తగ్గవచ్చును. థలసీమియా ( Thalassemia) జన్యుపరముగా సంక్రమించే వ్యాధి. ఈ వ్యాధిగ్రస్థులలో గ్లోబిన్ గొలుసుల ఉత్పత్తి లోపము వలన రక్తహీనత కలుగుతుంది. 

రక్తవిచ్ఛేదన రక్తహీన వ్యాధులు ( Hemolytic anaemias )  

    జన్యుపరముగా వచ్చే విరూప రక్తకణ వ్యాధులు అయిన లవిత్రకణ రక్తహీన వ్యాధిలోను ( Sickle cell anemia ) , వంశపారంపర్య గోళకణవ్యాధి లోను ( Hereditary Spherocytosis ), అసాధారణపు హీమోగ్లోబినుల ( Hemoglobinopathies ) వలన, రక్తకణముల ఆయువు తగ్గి అవి త్వరితముగా విచ్ఛేదించబడతాయి. శరీర రక్షణ వ్యవస్థ ( Immunological system) కు స్వ ( Self ) పర ( External ) విచక్షణా లోపము కలుగుతే స్వయంప్రహరణ వ్యాధులు ( Autoimmune diseases) వలన రక్తకణముల విచ్ఛేదనము విశేషముగా జరుగవచ్చును. ఆ వ్యాధులలో రక్తహీనత కలుగుతుంది. కృత్రిమ హృదయ కవాటములు ఉన్న వారిలో రక్తకణ విచ్ఛేదనము కలుగవచ్చును. గ్లూకోజ్-6 ఫాస్ఫేట్ డీహైడ్రోజినేజ్ లోపము ఉన్న వారిలో కొన్ని మందుల వలన,  ఫావా చిక్కుళ్ళ వలన ఎఱ్ఱకణముల ఛేదనము కలిగి రక్తహీనత కలుగవచ్చును. రక్తవిచ్ఛేదనము విశేషముగా జరిగినపుడు రక్తహీనముతో ( anemia ) బాటు బిలిరుబిన్ విలువలు పెరిగి పచ్చకామెరులు ( jaundice ) కూడా కలిగే అవకాశము ఉన్నది.

    ఇచ్చట పేర్కొన్న కారణాలే గాక అనేక యితర వ్యాధుల వలన కూడా రక్తహీనత కలుగవచ్చును. ఇనుము లోపము వలన కలిగే రక్తహీనతను తఱచు చూస్తాము.

    వివిధ శోధన పరీక్షలు, ఎముక మజ్జ కణపరీక్షలు ( Bone marrow biopsy) రక్తహీనత కలిగిన వారికి అవసరము కావచ్చును. కారణము కనుగొన్న పిదప వైద్యులు తగిన చికిత్సలు చేస్తారు.

ఆహార పదార్థాలు 

    సాధారణముగా మనకు వివిధ ఆహార పదార్థాల ద్వారా మన అవసరములకు కావలసిన ఇనుము, ఫోలికామ్లము, బి 12 విటమినులు లభిస్తాయి. గర్భిణీ స్త్రీలకు అవసరాలు పెరుగుట వలన, ఇనుము, ఫోలికామ్లములను మందుల రూపములో యివ్వవలసి ఉంటుంది.

    ఇనుము తోటకూర వంటి ఆకుకూరలు, చిక్కుళ్ళు , పప్పులు, వేరుసెనగ, గుమ్మడి విత్తులు, ఫలములు, మాంసము, చేపలు, గ్రుడ్లు ద్వారా లభ్యమవుతుంది.
    ఫోలికామ్లము ఆకుకూరలు, కాబేజీ, బ్రాకెలీ, చిక్కుళ్ళు, పప్పులు, నారింజ, అరటి , మిగిలిన ఫలముల ద్వారా లభ్యమవుతుంది.
    విటమిన్ బి -12 పాలు, పెరుగు, వెన్న, గ్రుడ్లు, మాంసము, చేపల ద్వారా  లభ్యమవుతుంది. పాలు వంటి పాడిపదార్థములు కూడా భుజించని సంపూర్ణ శాకాహారులు విటమిన్ బి -12 మాత్రలు వినియోగించాలి.

పదకోశము :

Blood transfusion =. పరరక్త ప్రదానము

Platelets  = రక్త ఫలకములు    ( గ.న )

Hormones = వినాళగ్రంధుల రసములు 

Oxygen carrying capacity = ప్రాణవాయువు వాహక సమర్థత ( గ.న )

Reticulocytes = జాలిక కణాలు ( గ.న )

Macrocyte = పృథుకణము

( Macrocytosis = పృథు కణత్వము ( గ.న )

Microcyte = లఘుకణము

 Microcytosis = లఘు కణత్వము ( గ.న )

 Normocytosis = సామాన్యకణత్వము ( గ.న )

Hypochromia = వర్ణహీనత (గ.న )

Centrifuge = వికేంద్రీకరణ యంత్రము ( గ.న )

 Plasma = రక్తద్రవము ( గ.న )

 Hematocrit =  రక్త (కణ ) సాంద్రత ( గ.న )

Erythropoietin = రక్తోత్పాదిని ( గ.న )

 Hemolysis = రక్తకణ విచ్ఛేదనము ( గ.న )

 Esophageal varices = అన్నవాహిక ఉబ్బుసిరలు ( గ.న )

Varicose veins = ఉబ్బుసిరలు ( గ.న )

 Gastroscopy = జఠరాంతరదర్శనము, ( గ.న )

 Gastroscope = జఠరాంతరదర్శిని ( గ.న )

 Colonoscopy = ఆంత్రాంతరదర్శనము ( గ.న )

 Colonoscope = ఆంత్రాంతరదర్శిని ( గ.న )

 Pernicious anaemia = ప్రమాదకర రక్తహీనత ( గ.న )

 Extrinsic factor = బాహ్యాంశము ( విటమిన్ B12 ) గ.న 

 Intrinsic factor = అంతరాంశము ( గ.న )

 Gastric atrophy = జఠర క్షయము ( గ.న )

 Autoimmune disorder = స్వయంప్రహరణ  వ్యాధి ( గ.న )

Peripheral neuritis = దూరనాడుల తాపము ( గ.న )

 Hemolytic anaemias = రక్తవిచ్ఛేదన రక్తహీనము ( గ.న )

 Sickle cell anemia = లవిత్రకణ రక్తహీనత ( గ.న )

 Sickle cell disease = లవిత్రకణ వ్యాధి ( గ.న )

 Hereditary Spherocytosis = వంశపారంపర్య గోళకణవ్యాధి ( గ.న )

( గ.న . డా గన్నవరపు నరసింహమూర్తిచే కూర్చబడిన పదములు )

( ఉపయుక్తమనుకుంటే నిరభ్యంతరముగా పంచుకొనండి . )

మూత్రాంగములు ( Kidneys )

తెలుగుతల్లి కెనడా వారి సౌజన్యముతో :

                                             మూత్రాంగములు 

                                                 ( Kidneys )

                                                                            డాక్టరు . గన్నవరపు నరసింహమూర్తి.

    శరీరములో వివిధ అవయవముల కణజాలములో జరిగే జీవవ్యాపార ప్రక్రియలో 

( metabolism ) వ్యర్థ పదార్ధములు ఉత్పత్తి అయి రక్తములోనికి ప్రవేశిస్తాయి. ఈ వ్యర్థపదార్థములను రక్తమునుంచి ఎప్పటి కప్పుడు తొలగించి రక్తమును శుద్ధిచేసి శరీర అవయవములను పరిరక్షించి శరీర వ్యాపారమును ఆరోగ్యకరముగా నడిపించుట చాలా అవసరము. జంతుజాలములోను పక్షులలోను ఆ బాధ్యత మూత్రాంగములు ( మూత్రపిండములు / kidneys ) నిర్వహిస్తాయి. 

           

    మూత్రాంగములలో రక్తము నిత్యము వడపోయబడి వ్యర్థ పదార్థములు నీటితో బాటు తొలగించబడుతాయి. వడపోత ద్రవము ( filtrate ) నుంచి దేహమునకు అవసరమయే చక్కెర ( glucose  ), సోడియం, బైకార్బొనేట్, ఏమైనో ఆమ్లములు ( aminoacids ) వంటి పదార్థములు, ఎక్కువైన నీరు క్లిష్టమైన ప్రక్రియతో తిరిగి రక్తములోనికి గ్రహించబడుతాయి. మిగిలిన వడపోత ద్రవము వ్యర్థ పదార్థములతో మూత్రముగా విసర్జింపబడుతుంది. రక్తములో అధికమయిన పొటాసియమ్, ఉదజని 

( hydrogen ), అమ్మోనియా, యూరికామ్లము ( uric acid ) మూత్రాంగములలో మూత్రములోనికి స్రవించబడుతాయి.

    శరీరములో నీరు, విద్యుద్వాహక లవణములు ( electrolytes ), ఇతర  ఖనిజ లవణముల పరిమాణములను, ఆమ్ల - క్షారకముల సమతుల్యతను ( Acid- base balance ) నిర్వహించుటలోను, రక్తపీడన నియంత్రణలోను మూత్రాంగములు ముఖ్య పాత్ర నిర్వహిస్తాయి. రక్తోత్పాదిని ( erythropoietin ) అనే జీవోత్ప్రేరకము ( enzyme ) మూత్రాంగములలో ఉత్పత్తి అయి ఎముకల మజ్జలో ఎఱ్ఱ రక్తకణముల ఉత్పాదనకు తోడ్పడుతుంది.

    మూత్రంగములు వివిధ కారణముల వలన సత్వర ఘాతములకు ( acute insults ) లోనయితే సత్వర మూత్రాంగ వైఫల్యము ( Acute Renal failure) కలుగవచ్చును. దీర్ఘకాల వ్యాధుల వలన దీర్ఘకాల  మూత్రాంగ వైఫల్యము ( Chronic Renal failure ) కలుగవచ్చును. వీని గురించి తరువాత చర్చిస్తాను. మూత్రాంగముల నిర్మాణము, వ్యాపారముల గురించి స్థూలముగా ఇపుడు వ్రాస్తాను.

    మనుజులలో రెండు మూత్రాంగములు కుడి, ఎడమ ప్రక్కల ఉదరాంత్ర వేష్టనమునకు ( peritoneum ) వెనుక ఉంటాయి. ఇవి చిక్కుడు గింజల ఆకారములో ఉంటాయి. వయోజనులలో  ఒక్కక్కటి సుమారు 11 సెంటీమీటరుల పొడవు కలిగి ఉంటుంది. మూత్రాంగము వెలుపల పక్క కుంభాకారమును, లోపల ప్రక్క పుటాకారమును కలిగి ఉంటుంది. లోపల మధ్య భాగములో ఉండు నాభి ( hilum ) నుంచి మూత్రనాళము ( ureter ) వెలువడుతుంది. బృహద్ధమని ( aorta ) శాఖ అయిన ముత్రాంగ ధమని ( Renal artery ) నాభి ద్వారా ప్రవేశించి మూత్రాంగమునకు రక్త ప్రసరణను చేకూర్చుతుంది. మూత్రాంగ నాభి నుంచి మూత్రంగ సిర ( Renal vein ) వెలువడి రక్తమును అధోబృహత్సిరకు ( Inferior venacava ) చేర్చుతుంది. మూత్రాంగముల నుంచి వెలువడు మూత్రనాళములు ( Ureters ) దిగువకు పయనించి శరీరపు కటిస్థలములో ( Pelvis ) ఉండు మూత్రాశయమునకు ( urinary bladder ) మూత్రమును చేరుస్తాయి. 

    మూత్రాశయములో మూత్రము నిండుతున్నపుడు దాని గోడలో కల మృదు కండరము ( detrusor muscle ) సాగి  మూత్రాశయపు పరిమాణము పెరుగుటకు సహకరిస్తుంది. మూత్రాశయము నిండినపుడు  మూత్రము మూత్ర ద్వారము ( urethra ) ద్వారా విసర్జింపబడుతుంది. మూత్రాశయము, మూత్ర ద్వారముల మధ్య నుండు నియంత్రణ కండరము ( sphincter ) వలన మూత్ర విసర్జనపై మనకు ఆధీనత కలుగుతుంది. మూత్రాశయ కండరము ( detrusor muscle ) సంకోచించి, నియంత్రణ కండరపు బిగువు తగ్గుట వలన మూత్ర విసర్జన జరుగుతుంది.

    మూత్రాంగములలో( kidneys ) కణజాలము బహిర్భాగము ( cortex ), అంతర్భాగములుగా ( medulla ) గుర్తించబడుతుంది. అంతర్భాగము ( medulla ) గోపురములు  ( pyramids ) వలె అమర్చబడి ఉంటుంది. ఈ గోపురముల కొనల నుంచి మూత్రము గరాటు ఆకారములో ఉండు మూత్రకుండిక ( మూత్రపాళియ ; Renal Pelvis ) లోనికి కుండిక ముఖద్వారముల ( calyces ) ద్వారా చేరుతుంది. మూత్రకుండిక క్రమముగా సన్నబడి మూత్రనాళముగా మూత్రాంగము నుంచి బయల్వడుతుంది.

    మూత్రాంగములలో మూత్రము మూత్రాంకములలో ( nephrons ) ఉత్పత్తి అవుతుంది. మూత్రాంకముల తొలిభాగములు మూత్ర ముకుళములు ( Renal corpuscles ). మూత్ర ముకుళములు మూత్ర నాళికలుగా ( renal tubules ) కొనసాగుతాయి. ప్రతి మూత్ర ముకుళములోనికి ఒక సూక్ష్మ ప్రవేశిక ధమనిక ( afferent arteriole ) ప్రవేశించి, కేశరక్తనాళిక గుచ్ఛముగా ( Glomerulus ) ఏర్పడుతుంది. ఈ కేశనాళికల గుచ్ఛము నుంచి నిష్క్రమణ ధమనిక ( efferent arteriole ) ఏర్పడి మూత్ర ముకుళము నుంచి బయటకు వెలువడుతుంది. నిష్క్రమణ ధమనులు మూత్రనాళికల చుట్టూ మరల కేశనాళికలుగా చీలుతాయి. ఈ కేశనాళికలు కలిసి నిష్క్రమణ సిరలను ( efferent venules ) ఏర్పరుస్తాయి. నిష్క్రమణ సిరల కలయికచే మూత్రాంగ సిర ( renal vein ) ఏర్పడుతుంది.

    మూత్ర ముకుళము రెండు పొరల కణములను కలిగి ఉంటుంది. కేశనాళిక గుచ్ఛములలోని రక్తము మూత్ర ముకుళముల ( Renal corpuscles ) లోపలి పొర ద్వారా వడపోయబడుతుంది. గుండె నుంచి బృహద్ధమనికి ( aorta ) ప్రసరించు రక్తములో 20 శాతము మూత్ర ధమని ద్వారా మూత్రాంగములకు ప్రసరించి వడపోయబడుతుంది. వడపోత ద్రవము ( Glomerular filtrate ) మూత్రనాళికల (renal  tubules ) లోనికి ప్రవేశిస్తుంది.

    మూత్రనాళికల తొలి భాగము చుట్టగా ఉంటుంది ( proximal convoluted tubule ). తర్వాత భాగము  చెంపపిన్ను వలె ఒక మెలిక  ( loop of Henle  ) కలిగి ఉంటుంది. మెలికలో తొలి భాగము  మూత్రాంగ అంతర్భాగము ( medulla ) లోనికి దిగు మెలికగా ( అవరోహి భుజము ; descending limb of loop of Henle ) దిగి, తిరిగి వెనుకకు ఎగు మెలికగా ( ఆరోహి భుజము ; ascending limb of loop of Henle ) మూత్రాంగపు వెలుపలి భాగము ( cortex ) లోనికి వచ్చి మరల మరో చుట్టగా ( తుది చుట్ట / distal  convoluted tubule ) ఉంటుంది. ఈ తుది చుట్ట సమీపములో ఉన్న సమీకరణ నాళము ( collecting duct ) లోనికి  ప్రవేశిస్తుంది. సమీకరణ నాళములు మూత్రమును మూత్రకుండికకు ( మూత్రపాళియ ; renal pelvis ) చేరుస్తాయి. మూత్రకుండిక నుంచి మూత్రము మూత్రనాళముల ( ureters ) ద్వారా మూత్రాశయమునకు చేరుతుంది.

    మూత్రనాళికలలో ( renal tubules ) వడపోత ద్రవము ప్రవహించునపుడు చాలా భాగపు నీరు, విద్యుద్వాహక లవణములు ( electrolytes ), గ్లూకోజు, ఎమైనో ఆమ్లములు ( amino acids ), మూత్రనాళికల నుంచి మూత్రాంగముల అంతర కణజాలము ( interstitial tissue ) లోనికి, ఆపై మూత్ర నాళికలను అనుసరించు రక్తకేశనాళికల లోని రక్తము లోనికి మఱల గ్రహించబడుతాయి.

    వయోజనులలో మూత్రాంగములు ( Kidneys ) దినమునకు సుమారు 180 లీటరులు వడపోత ద్రవమును ఉత్పత్తి చేస్తాయి. ఇందులో తిరిగి సుమారు 178- 178.5 లీటరుల నీరు తిరిగి రక్తములోనికి గ్రహించబడి 1.5 - 2 లీటరులు మాత్రము మూత్రముగా విసర్జింపబడుతుంది. వడపోత ద్రవపు సాంద్రీకరణ ( concentration ) చాలా భాగము మూత్రనాళికల దిగు మెలికలలో ( అవరోహిక భుజములు ; descending limbs of loops of Henle ), జరుగుతుంది. శరీర వ్యాపార క్రియలో జనితమయే యూరియా ( urea ), యూరికామ్లము ( uric acid ), క్రియటినిన్ ( creatinine ) వంటి వ్యర్థ పదార్థములు సాంద్రీకరింపబడి తక్కువ నీటితో మూత్రముగా విసర్జింపబడుతాయి.

    మూత్రాంగములు వ్యర్థపదార్థములను విసర్జించు ప్రక్రియ చాలా క్లిష్టమైనది, సమర్థవంతమైనది . మూత్రాంగముల వైఫల్యము గురించి వేఱే వ్యాసములలో చర్చిస్తాను.

( వైద్యవిషయములను  నా శక్తిమేరకు  తెలుగులో తెలుపుట నా వ్యాసముల లక్ష్యము. వ్యాధిగ్రస్థులు తమ తమ వైద్యులను సంప్రదించ ప్రార్థన. ఉపయుక్తము అనుకుంటే నా వ్యాసములను నిరభ్యంతరముగా పంచుకొనవచ్చును. )

గళగ్రంథిహీనత ( Hypothyroidism )

తెలుగుతల్లి కెనడా వారి సౌజన్యముతో:

                                    గళగ్రంథిహీనత

                              ( Hypothyroidism )

                                                                                     డాక్టరు. గన్నవరపు నరసింహమూర్తి .

గళగ్రంథి ( Thyroid gland )

    నిత్యజీవన ప్రక్రియకు గళగ్రంథి స్రావకములు ( Thyroid hormones ) ఎంతగానో అవసరము. ఈ కంఠగ్రంథి ( Thyroid gland ) కంఠము ముందర స్వరపేటిక, శ్వాసనాళములను ఆనుకొని సీతాకోక చిలుక ఆకారములో ఉంటుంది. ఈ గ్రంథికి కర్ణికలు ( Lobes ) రెండుప్రక్కలా ఉండి ఆ రెండు కర్ణికలను కలుపుతూ నడిమిన సంధానము. ( Isthmus) ఉంటుంది. వయోజనులలో యీ గళగ్రంథి కర్ణిక పరిమాణము 5 సె.మీ ఎత్తు, 3 సె.మీ ,వెడల్పు 2 సె.మీ మందము గలిగి ఉంటుంది. గళగ్రంథి స్రావకములు థైరాక్సిన్ ( Thyroxin T-4 ), ట్రై అయిడో థైరొనిన్ ( Triiodothyronine, T-3 ), కణజాలముల జీవవ్యాపార క్రియకు ( Body metabolism ) దోహదకారిగా ఉంటాయి. శిశువుల వృద్ధికి, మనోవికాసమునకు కూడా థైరాక్సిన్ తోడ్పడుతుంది. జంతుజాలములో విశ్రాంత జీవవ్యాపార ప్రమాణము ( Basal metabolic rate ) గళగ్రంథి స్రావకములపై ఆధారపడి ఉంటుంది.

    గళగ్రంథినుంచి అధికముగా థైరాక్సిన్, T4 ( సుమారు 80 శాతము ) ఉత్పత్తి జరుగుతుంది. ట్రై అయిడో థైరొనిన్, T3 సుమారు 20 శాతము ఉత్పత్తి జరుగుతుంది. కణజాలములో ట్రైఅయిడోథైరొనిన్ కు మాత్రమే చైతన్యము ఉంటుంది. అధికముగా థైరాక్సిన్ ఉత్పత్తి అయినా కాలేయములో ఒక అయొడిన్ అయము తొలగించబడి థైరాక్సిన్ ( T4 ) టైఅయిడో థైరొనిన్ గా ( T3 ) మార్పుజెందుతుంది.

    గళగ్రంథి స్రావకములు, థైరాక్సిన్ ( T4 ) అణువులో నాలుగు అయొడిన్ పరమాణువులు, ట్రైఅయిడో థైరొనిన్ ( T3 ) లో మూడు అయొడిన్ పరమాణువులు ఉంటాయి.

గళగ్రంథి స్రావకముల నియంత్రణ 

    గళగ్రంథి స్రావకముల ఉత్పత్తిని, రక్తములో వాటి విడుదలను పీనస గ్రంధి ( Pituitary gland ) నుంచి విడుదల అయే గళగ్రంథి ప్రేరేపకము ( Thyroid stimulating hormone ; Thyrotropin ) నియంత్రిస్తుంది. గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు ( TSH ) విడుదలను మెదడు క్రింది భాగములో ఉండే హైపోథలమస్ ( Hypothalamus) గళగ్రంథి ప్రేరేపక విమోచిని ( Thyrotropin releasing hormone) ద్వారా నియంత్రిస్తుంది. రక్తములో గళగ్రంథి స్రావకముల ( Thyroid hormones) ప్రమాణము పెరిగినప్పుడు, పీనసగ్రంథి ( Pituitary gland ) నుంచి గళగ్రంథిప్రేరేపకపు ( TSH ) విడుదల తగ్గుతుంది. గళగ్రంథి స్రావకముల ( T3, T4 ) ప్రమాణము తగ్గినపుడు గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు ( TSH ) విడుదల హెచ్చవుతుంది.ఆ విధముగా గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు విడుదల రక్త ప్రసరణములో ఉండే గళగ్రంథి స్రావకముల ప్రతివర్తమానము ( Feed back) పై ఆధారపడి ఉంటుంది. 

    రక్తములో గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు ( TSH ) విలువ హెచ్చుగా ఉంటే అది గళగ్రంథి హీనతను ( Hypothyroidism ) సూచిస్తుంది. గళగ్రంథి చైతన్యము హెచ్చయి ( Hyperthyroidism) రక్తములో గళగ్రంథి స్రావకముల ప్రమాణాలు హెచ్చయితే గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు ( TSH ) విలువలు తక్కువగా ఉంటాయి.

    శరీరపు పెరుగుదల ఎక్కువగా ఉన్నపుడు శరీర అవసరాలకు తగినట్లు పీనసగ్రంథి నుంచి గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు విడుదల అధికమవుతుంది. 

    గళగ్రంథి స్రావకములు థైరాక్సిన్ ( T4 ), ట్రైఅయిడో థైరొనిన్ లు ( T3 ) రక్తములో థైరాక్సిన్ బైండింగ్ గ్లాబ్యులిన్ ( TBG ) అనే మాంసకృత్తుకి అంటుకొని రవాణా చేయబడుతాయి. కొంత భాగము మాత్రము స్వేచ్ఛగా ఉంటాయి. గళగ్రంథిలో నాలుగు అణువులు అయొడిన్ గల థైరాక్సిన్ ( T4 ) నుంచి ఒక అణువు అయోడిన్ తొలగించబడి మూడు అణువుల ట్రైఅయుడో థైరొనిన్ ( T3 ) కొంత విడుదల అయినా 80 శాతపు థైరాక్సిన్ గళగ్రంథి నుంచి విడుదల అవుతుంది. కాలేయములో ( Liver ) యీ థైరాక్సిన్ ( T4 ) ట్రైఅయుడో థైరొనిన్ గా ( T3 ) మార్పు జెందుతుంటుంది. కణజాలములో ట్రైఅయుడో థైరొనిన్ ( T3 ) కే చైతన్యత ఉంటుంది.

    కణజాలములో జరిగే జీవప్రక్రియలు ( Metabolism ) అన్నిటికీ గళగ్రంథి స్రావకములు అవసరము. విశ్రాంత జీవవ్యాపార ప్రమాణము ( Basal metabolic rate ) శరీరములో ఉన్న గళగ్రంథి ప్రభావమును సూచిస్తుంది. కణజాలముల వృద్ధికి, పరిపక్వతకు, పెరుగుదలకు గళగ్రంథి స్రావకములు అవసరము. వివిధ మాంసకృత్తుల సంకలనమునకు , పిండిపదార్థాలు, కొవ్వులు, మాంసకృత్తుల జీవప్రక్రియలకు, శరీరములో ఉష్ణజనితమునకు గళగ్రంథి స్రవములు అవసరము. 

                                     గళగ్రంథి హీనత ( Hypothyroidism )

ప్రధాన గళగ్రంథి హీనత ( Primary hypothyroidism )

    గళగ్రంథి శరీర అవసరాలకు తగినంత స్రవములను అందించ లేనప్పుడు గళగ్రంథి హీనత ( Hypothyroidism) కలుగుతుంది. హెచ్చుశాతము మందిలో యీ లోపము గళగ్రంథులలోనే ఉంటుంది. గళగ్రంథి తగినంతగా నిర్నాళ రసములను ( Hormones) ఉత్పత్తి చేయక పోవుట వలన యీ లోపము కలుగుతుంది. గళగ్రంథుల లోపమే ప్రాథమిక కారణమయితే దానిని ప్రాథమిక గళగ్రంథి హీనతగా ( Primary Hypothyroidism) పరిగణిస్తారు. శరీరములో అయొడిన్ లోపము వలన ప్రపంచములో హెచ్చుమందికీ గళగ్రంథి హీనత కలుగుతుంది. పాశ్చాత్య దేశాలలో ఉప్పుకు అయొడిన్ ను సంధానపఱచుట వలన ప్రజలలో అయొడిన్ లోపము అఱుదు.

హషిమోటో గళగ్రంథి తాపము ( Hashimoto ‘s thyroiditis ) 

    గళగ్రంథి స్వయం ప్రహరణ వ్యాధి ( Autoimmune thyroiditis ) వలన గళగ్రంథి ధ్వంసము చెంది గళగ్రంథి హీనత కలుగవచ్చు. ఈ వ్యాథిలో టి- రసికణములు ( T Lymphocytes ; ఇవి శరీర రక్షణ వ్యవస్థలో ఒక భాగము. ) గ్రంథులను ఆక్రమిస్తాయి. థైరోగ్లాబ్యులిన్ ( గళగ్రంథులలో ఉండే మాంసకృత్తి. దీని నుంచి గళగ్రంథి స్రావకములు ఉత్పత్తి అవుతాయి ), థైరాయిడ్ పెరాక్సిడేజ్ ( Thyroid peroxidase ), గళగ్రంథిప్రేరేపక గ్రాహములకు ( TSH receptors ) ప్రతిరక్షకములు ( Antibodies) ఏర్పడి గ్రంథుల ధ్వంసమునకు దారితీస్తాయి. ఈ తాపక్రియ ( Inflammation) మందకొడిగా జరిగి క్రమేణా గళగ్రంథి హీనతను ( Hypothyroidism ) కలుగజేస్తుంది.

    ప్రసవము తర్వాత కొంతమంది స్త్రీలలో తాత్కాలికముగా గళగ్రంథి హీనత పొడసూపవచ్చును. కొద్దిమందిలో యీ లోపము శాశ్వతము కావచ్చును.

చికిత్సా జనితము ( Iatrogenic ) 

    గళగ్రంథిని శస్త్రచికిత్సతో సంపూర్ణముగా గాని, పాక్షికముగా గాని తొలగించినా, రేడియోధార్మిక అయొడిన్ తో ధ్వంసము చేసినా గళగ్రంథి హీనత కలుగుతుంది. 

అయొడిన్ గల ఔషధములు, లిథియం, ఆల్ఫా ఇంటెర్ఫెరాన్, ఇంటెర్లూకెన్ -2 , ఎమియోడరోన్, థాలిడోమైడు వంటి మందుల వలన గళగ్రంథి హీనత కలుగవచ్చును.

అప్రధాన గళగ్రంథిహీనత ( Secondary Hypothyroidism)  

    పీనస గ్రంథి వ్యాధులు ( Pituitary disorders), లేక ఘాతముల ( injuries ) వలన గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు ( TSH) ఉత్పత్తి జరుగక, ప్రేరేపక లోపము ( TSH deficiency) వలన , గళగ్రంథి స్రావకముల ( T3,T4) ఉత్పత్తి తగ్గుతే గళగ్రంథి హీనత కలుగుతుంది. 

తృతీయ గళగ్రంథి హీనత ( Tertiary hypothyroidism) 

    మెదడులోని హైపోథలమస్ ( Hypothalamus) గళగ్రంథి ప్రేరేపక విమోచిని ని (Thyrotropin releasing hormone) విడుదల చేయలేని స్థితులలో తృతీయ గళగ్రంథి హీనత కలుగుతుంది.

    ద్వితీయ, తృతీయ గళగ్రంథి హీనములు అసాధారణము. వారిలో మెదడు, పీనస వ్యాధుల లక్షణాలు ప్రస్ఫుటముగా కనిపిస్తాయి.

గళగ్రంథి హీనత లక్షణములు 

    గళగ్రంథి హీనత ప్రస్ఫుటముగా ఉన్న వారిలో, అలసట, అతినిద్ర, నీరసము, శక్తిహీనత, చలికి తట్టుకోలేకపోవుట, మలబద్ధకము, జ్ఞాపకశక్తి క్షీణించుట, బొంగురుగొంతు, కండరాల సలుపు, కేశనష్టము, స్త్రీలలో రక్తప్రదరము ( metrorrhagia ) పొడచూపవచ్చును. ఈ లక్షణములు క్రమేణా కలుగుతాయి. కొందఱిలో ఏ బాధలు ఉండవు.

    వీరిలో పొడిచర్మము, ముఖములోను, కళ్ళచుట్టూ వాపు, హృదయ మాంద్యము ( Bradycardia), స్నాయువుల ప్రతిక్రియలు మందగించుట ( Decreased tendon reflexes ), గుంతపడని పొంగులు, కఱకు చర్మము, కనిపించ వచ్చును. శరీరపు బరువు కొంత హెచ్చినా విశేష స్థూలకాయమును గళగ్రంథి లోపము కలుగజేయదు. వీరిలో ఆకలి కొంత మందగించవచ్చును. అయొడిన్ లోపించిన వారిలో గలగండము ( Goitre) కనిపిస్తుంది. 

    గుండె పైపొరలో నీరుపట్టుట ( Pericardial effusion), పుపుసవేష్టనములో నీరుచేరుట ( Pleural effusion), మణికట్టు వాపు ( Carpal tunnel syndrome) వినికిడి తగ్గుట, అఱుదుగా కనిపించ వచ్చును. వ్యాధి తీవ్రమయిన వారిలో ఊపిరి మందగించవచ్చును. 

    గళగ్రంథిహీనత దీర్ఘకాలముగాను, తీవ్రముగాను  ఉన్నవారిలో మ్యూకోపాలీసాకరైడులు ( Mucopolysaccharides) చర్మము దిగువ చేరుకొని పొంగులు, వాపులు కనిపించవచ్చును. ఈ పొంగులు ఉన్నచోట వేలుతో నొక్కితే గుంతలు పడవు. చర్మము దళసరిగా ఉండే వీరి వ్యాధిని మిక్సిడీమా ( Myxedema) అంటారు.

    వ్యాధి తీవ్రముగా ఉన్నవారిలో శరీరము చల్లబడి, గుండెవేగము బాగా తగ్గి, గందరగోళము, బుద్ధిమాంద్యత, అపస్మారకము ( Myxedema coma ), శ్వాసమాంద్యము ( bradypnea ) కలిగి ప్రాణాపాయస్థితి కూడా కలుగ వచ్చును. ఇది అసాధారణము. 

    పుట్టిన పసికందులలో గళగ్రంథి హీనత ఉంటే అది క్రెటినిజం గా ( Cretinism) వర్ణిస్తారు. వారికి కండరముల బిగుతు సన్నగిల్లుతుంది. పుఱ్ఱె వెనుక భాగము పూడుకొనక మెత్తదనము చాలా మాసములు ఉండవచ్చును., ( సాధారణముగా యీ మెత్తదనము రెండు , మూడు మాసములలో పూడుకుంటుంది.. ముందుభాగములో మెత్తదనము 18 మాసములలో పూడుకుంటుంది. ) బొంగురు గొంతుకతో ఏడవడము, శరీర ఉష్ణోగ్రత తక్కువగా ఉండుట, నాభి గోళకము ( Umbilical hernia ), దళసరి నాలుక యీ శిశువులలో కలుగుతాయి. వ్యాధిని నిర్ణయించి, గళగ్రంథి స్రావకములతో వైద్యము సమకూర్చకపోతే పెరుగుదల మందగించుటే కాక బుద్ధి వికాసము లోపించి వీరికి బుద్ధి మాంద్యత కలుగుతుంది.

వ్యాధి నిర్ణయము 

       గళగ్రంథి హీనత ఉన్నవారిలో వ్యాధి లక్షణాలు క్రమేణా పొడచూపుతాయి. పరిమిత లోపము ఉన్న వారిలో యే లక్షణములు కనిపించక పోవచ్చును. రక్తపరీక్షలు విరివిగా లభ్యము అవుతున్న ఈ దినములలో మిక్సిడీమా, లక్షణాలు బాగా కనిపించే గళగ్రంథి హీనతలను అఱుదుగా చూస్తాము.

రక్త పరీక్షలు  

    గళగ్రంథి హీనత ఉన్నవారిలో కొలెష్ట్రాలు, ట్రైగ్లిసరైడులు, క్రెయటినిన్ కైనేజ్ ల పరిమాణములు ఎక్కువగా ఉండవచ్చును. వీరిలో సోడియం ప్రమాణములు తక్కువ అవవచ్చును.రక్తములో గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు విలువలు ( TSH ) ఎక్కువగా ఉంటాయి. గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు ( TSH ) విలువలు సాధారణ ప్రమాణములో ఉండి, థైరాక్సిన్ ( T4 ) విలువలు తక్కువగాని పక్షములో గళగ్రంథి హీనత లేదని నిర్ధారణ చెయ్యవచ్చును. 

    గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు ( TSH ) విలువ 20 మైక్రోయూనిట్లు / మి.లీ.రుకి మించి ఉంటే వ్యాధి లక్షణాలు లేకపోయినా గళగ్రంథి హీనత ఉన్నదని నిర్ధారణ చెయ్యవచ్చును. 

    గళగ్రంథి హీనత లేక యితర వ్యాధులు ఉన్నవారిలో గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు విలువ సాధారణ పరిమితిని అతిక్రమించినా 20 మైక్రో యూనిట్ల లోపునే ఉంటుంది. 

    గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు ( TSH ) విలువ ఎక్కువయినా 20 మైక్రో యూనిట్ల లోనే ఉండి థైరాక్సిన్ ( T4 ) విలువ తక్కువగా ఉంటే దానిని విదిత గళగ్రంథి హీనతగా ( Overt hypothyroidism) పరిగణించి వారికి తగు పరిమాణములో లీవోథైరాక్సిన్ సమకూర్చాలి.

    గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు ( TSH ) విలువలు 5- 10 ( కొందఱు వైద్యులు 5 దాటినప్పుడు, కొందఱు 10 దాటినప్పుడు ) ప్లాస్మా థైరాక్సిన్ ( T4 ) విలువలు సాధారణ పరిమితులలో ఉన్నప్పుడు దానిని అగోచర గళగ్రంథి హీనతగా ( Subclinical hypothyroidism) పరిగణిస్తారు. వీరికి వైద్యము అవసరము లేదు, కాని సంవత్సరమునకు ఒక పర్యాయము రక్తపరీక్షలు చేసి గమనిస్తూ థైరాక్సిన్ ( T4 ) విలువలు తగ్గినా, గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు విలువలు పెరిగినా లీవోథైరాక్సిన్ వైద్యము సమకూర్చవచ్చును. అగోచర గళగ్రంథిహీనత ఉన్నవారిలో సంవత్సరమునకు 2.5% మందిలో యీ హీనత ప్రస్ఫుటమవుతుంటుంది.

    గర్భిణీస్త్రీలలో గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు విలువలు 10 మైక్రోయూనిట్లు దాటితే అది విదిత గళగ్రంథి హీనముగా పరిగణించి వైద్యము చెయ్యాలి. ఆ విధముగా శిశువులలో వ్యాధిని అరికట్టవచ్చును.

    అప్రధాన గళగ్రంథి ( Secondary hypothyroidism) హీనత ఉన్న వారిలో గళగ్రంథి ప్రేరేపకపు ( TSH ) విలువలు హెచ్చు కావు. కావున వీరిలో గళగ్రంథి స్రావకముల విలువలు ( థైరాక్సిన్- T4 , స్వేచ్ఛపు థైరాక్సిన్ -Free T4 ) తక్కువగా ఉంటే గళగ్రంథి హీనతను ధ్రువీకరించవచ్చును. 

    గళగ్రంథి ప్రేరేపక గ్రాహకములకు ( TSH Receptors ), థైరోగ్లాబ్యులిన్ కు, థైరాయిడ్ పెరాక్సిడేజ్ కు ప్రతిరక్షకముల ( Antibodies) పరీక్షతో స్వయంప్రహరణ గళగ్రంథి తాపమును ( Autoimmune thyroiditis ) ధ్రువీకరించ వచ్చును. కాని చికిత్సాపరముగా యీ పరీక్షల వలన చేకూరే ప్రయోజనము తక్కువ. 

    గళగ్రంథిలో గడ్డలు, పెరుగుదలలు ఉంటే శ్రవణాతీతధ్వని చిత్రీకరణ ( Ultrasonography) పరీక్షలు, కణపరీక్షలు అవసరము కావచ్చును. పెరుగుదలలు లేకపోతే ఆ పరీక్షలు అనవసరము.

    పీనసగ్రంథి, హైపోథలమస్, మెదడు వ్యాధుల లక్షణాలు ఉంటే అయస్కాంత ప్రతిధ్వని చిత్రీకరణలు ( Magnetic resonance imaging ) తోడ్పడుతాయి.

చికిత్స 

    లీవోథైరాక్సిన్ ( Levothyroxine ) కృత్రిమముగా తయారు చేస్తున్నారు. తక్కువ ధరకు అందుబాటులో కూడా ఉంది . గళగ్రంథి హీనత ఏ కారణము వలన కలిగినా లీవోథైరాక్సినే చికిత్సకు వాడుతారు. తగిన మోతాదును వైద్యులు నిర్ణయిస్తారు. యౌవనములో ఉన్నవారికి తగిన మోతాదును ఒక్కసారే మొదలపెట్టవచ్చు. వృద్ధులలోను, హృద్రోగులలోను తక్కువ మోతాదు ( దినమునకు 25 మైక్రోగ్రాములు ) మొదలుపెట్టి ప్రతి మూడు, నాలుగు వారములకు మోతాదును క్రమేణా పెంచుతు అవసరమైన మోతాదు సమకూర్చాలి.

    లీవోథైరాక్సిన్ ని దినమునకు ఒక్కసారి యిస్తే సరిపోతుంది. పరగడుపుతో యీ మందును సేవించి మరి యే యితర మందులు మరొక రెండుగంటల వఱకు తీసుకొనకూడదు. అయనము ( iron ), కాల్సియం, అల్యూమినియం మృదుక్షారకములు, సుక్రాల్ఫేట్, కొలిస్టెరమిన్ వంటి మందులు లీవోథైరాక్సిన్ గ్రహణమునకు ( absorption ) అంతరాయము కలిగిస్తాయి.

    గళగ్రంథి ప్రేరేపక ( TSH ) పరీక్ష ఆరు వారములకు ఒకసారి చేస్తూ మందు మోతాదును సరిదిద్దవచ్చును. లీవోథైరాక్సిన్ మోతాదు స్థిరపడ్డాక, సంవత్సరమునకు ఒకసారి పరీక్ష సలుపుతే చాలు.

( 

వైద్యవిషయములు నా శక్తిమేఱకు తెలుగులో చెప్పుట నా వ్యాసముల లక్ష్యము. వ్యాధిగ్రస్థులు తమ తమ వైద్యులను తప్పక సంప్రదించాలి. ఉపయుక్త మనుకుంటే స్వేచ్ఛగా పంచుకొనండి )